Миеэгомбын Энхболд

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.43.0-wmf.4</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia-н хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Миеэгомбын Энхболд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3429</id>
    <revision>
      <id>777759</id>
      <parentid>777729</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T00:55:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zorigt</username>
        <id>49</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18978" />
      <sha1>j8y6mmz4obf3kdelwow10q3jrcxb4rm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>777769</id>
      <parentid>777759</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T03:18:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19188" />
      <sha1>qm44i8xfdekq7f52ky39m1j76ptema6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хүннү улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5875</id>
    <revision>
      <id>777746</id>
      <parentid>775124</parentid>
      <timestamp>2024-05-14T15:22:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:300:9226:114A:8E3E:B158:9507</ip>
      </contributor>
      <comment>Монгол хүн</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52193" />
      <sha1>08idtogi5sxg5e4kb8enslsffnq55e6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>777771</id>
      <parentid>777746</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T03:33:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zorigt</username>
        <id>49</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/2405:5700:300:9226:114A:8E3E:B158:9507|2405:5700:300:9226:114A:8E3E:B158:9507]] ([[User talk:2405:5700:300:9226:114A:8E3E:B158:9507|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:2405:5700:300:3449:B080:4AD:336E:EAF3|2405:5700:300:3449:B080:4AD:336E:EAF3]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51982" xml:space="preserve">{{Инфобокс түүхэн улс
| image_map              = {{Continental Asia in 150 BCE|center|||Map of the Xiongnu, circa 150 BCE.png|none}}
| map_caption            = МЭӨ 2-р зууны Хүннүгийн нутаг дэвсгэр (МЭӨ 133 - МЭ 89 оны [[Хүннү-Хань улсын дайн]]ы өмнө): энэ нь [[Монгол]], Зүүн [[Казахстан]], Зүүн [[Киргиз]], Өмнөд [[Сибирь]], болон Баруун [[Манжуур]], [[Шинжаан]], [[Өвөр Монгол]], [[Ганьсү муж|Ганьсү]] зэрэг хойд [[Хятадын]] нутгийг багтаасан.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Coatsworth |first1=John |last2=Cole |first2=Juan |last3=Hanagan |first3=Michael P. |last4=Perdue |first4=Peter C. |last5=Tilly |first5=Charles |last6=Tilly |first6=Louise |title=Global Connections: Volume 1, To 1500: Politics, Exchange, and Social Life in World History |date=16 March 2015 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-316-29777-3 |page=138 |url=https://books.google.com/books?id=w5vlBgAAQBAJ&amp;pg=PA138}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |title=Atlas of World History |date=2002 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-521921-0 |page=51 |url=https://books.google.com/books?id=ffZy5tDjaUkC&amp;pg=PA51}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Fauve |first1=Jeroen|title=The European Handbook of Central Asian Studies |date=2021 |isbn=978-3-8382-1518-1 |page=403 |url=https://books.google.com/books?id=KPBIEAAAQBAJ&amp;pg=PA406}}&lt;/ref&gt;
| conventional_long_name = Хүннү
| common_name            = Хүннү
| government_type        = 
| capital                = 
| year_start             = МЭӨ 3-р зуун
| year_end               = МЭ 1-р зуун
| event_start            = [[Модун шаньюй]] Хүннү улсыг байгуулав.
| event_end              = Хань улсад хүчин мөхөстөв.
| date_event1            = МЭ 48
| event1                 = [[Говь|Говийн]] хүлсэн хоёр хэсэгт Хүннү хуваагдав.
| date_event2            = 
| event2                 = Хүннүчүүд баруун зүгт нүүдэллэв
| religion               = 
| p1                     = Дөрвөлжин булш{{!}}Дөрвөлжин булшны соёл
| p2                     = Дорнод ху{{!}}Дунху
| p3                     = Юэчжи
| p4                     = Сакачууд
| p5                     = Ордосын соёл
| s1                     = Хань улс
| s2                     = Сяньби
| s3                     = Нирун улс
| s4                     = Тохарчууд
| s5                     = Хөх Түрэгийн хаант улс
}}

[[Зураг:Hunnu - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Хүннү]]
[[Зураг:Hunnu.gif|thumb|Хүннү]]
[[Файл:МЭ 1 он.gif|thumb|МЭ 1 он]]
{{Загвар:Монголын түүх}}

'''Хүннү улс''' ([[Хятад хэл|хят]]. 匈奴, ''Xiōngnú'') нь НТӨ 209 – НТ 93 онд өнөөгийн монголын газар нутагт оршиж байсан нүүдэлчдийн холбоот улс юм. Нүүдэлчдийн байгуулсан Эзэнт гүрний дотроос анхны бөгөөд хамгийн удаан хугацаанд оршин тогтносон гүрэн юм. Нүүдэлчдийн эзэнт гүрний үндсэн бүтэц, зохион байгуулалтыг Хүннү гүрний үед бий болгосон нь түүнээс хойш хоёр мянган жилийн турш онцын өөрчлөлтгүйгээр уламжлагдан хөгжжээ. Хүннү бол олон үндэстнээс бүрдсэн эзэнт гүрэн хэдий ч гол цөм ноён нуруу нь хожмын [[монголчууд]]тай холбоотой юм.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/235 Хүннү гүрэн] Монголын түүхийн тайлбар толь&lt;/ref&gt;

==Түүх==
НТӨ 318 онд Хүннү нар бусад улсуудтай нийлэн [[Цинь улс]] руу довтолсон гэж түүхийн сударт хамгийн анх дурдагджээ. Хүннү улс НТӨ 209 онд [[Модун шаньюй|Модунь]] өөрийн эцэг [[Түмэн шаньюй]]г хороож, шаньюйгийн суудлыг булаан авсан. Энэ явдлыг өмнөх үеийн түүхчид Модун шаньюй бол Хүннү улсыг байгуулсан гэж бичсээр ирсэн ч, үүнээс өмнөх үеийн хэд хэдэн шаньюйг дурддаг нь Хүннүгийн төрт ёсны түүх эртний уламжлалтай гэдгийг нотлож байдаг.

НТӨ 198 онд Баруун [[Хань улс]]тай найрамдлын гэрээ байгуулж 50 жилийн турш алт мөнгө, тариагаар алба татвар авч, Торгоны их замыг хяналтандаа байлгасан. Хүннү гүрэн нь Монгол нутаг дахь анхны төрт улс биш хэдий ч, өмнөх үеийн улсуудаас хамгийн анхны төрийн захиргааг бий болгосон учраас түүхэнд нэр алдар нь илүү үлдэж чадсан юм. Энэ үед Хүннү гүрэн хүчирхэгжилтийнхээ туйлд хүрч умардад Байгал нуур, урагш Хятадын цагаан хэрэм, баруун тал руугаа Түрэгстан, зүүн тийш одоогийн Солонгосын хойг хүртэлх өргөн уудам нутгийг  оруулж чадсан юм. Одоогийн Хятадын нутагт тэр үед шинээр үүссэн Хань Улс [[Модун шаньюй]]д алба гувчуур барьж байсан төдийгүй хааны ургийн гүнжийг түүнд хатан (яньжи) болгон өгч байжээ. Хүннүчүүд байлдааны тактиктаа одоогийн тусгай албадын нууц аргыг хэрэглэж байсан нь сонирхол татдаг.

Модун шаньюй Хань улсаас ирсэн элчид өөрийн армийг үзүүлэхдээ зөвхөн сул дорой болон хөгшин настай хүмүүсээ харуулаад явуулсан жишээ бий. Үүнд нь хууртсан [[Хань улс]]ын элч [[Хүннү]]гийн цэргийн хүчийг басамжлан үзэж дайн зарласан боловч тус улсын цэрэг Хүннүгийн цэрэгт хиар цохиулж байжээ.  Модун шаньюй НТӨ 174 онд таалал болсноос хойш 100 гаруй жил Хүннү нар Төв Азид ноёрхсон хэвээр байв. Манай эриний он тооллын эхэн, манай эриний өмнөх тооллын сүүл үед Хүннү гүрэн дотоодын тэрсэлдээн, гадаадын дайралт довтолгооны нөлөөгөөр '''умард''', '''өмнөд''' гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдаж, өмнөд нь Хань улсад дагаар орж, умард Хүннү нь тусгаар оршиж, өөр хоорондоо дайтах болсон байна. Өмнөд Хүннү нар умардынхныгаа удаа дараа хиар цохиж, Хань улсын нөмөр нөөлөгт оршиж байсан ч жил ирэх тутам доройтсоор НТ-ний I зуунд Сяньби улсын эрхшээлд орсноор дуусгавар болсон юм. 
Хүннүгийн шаньюй өглөө наранд өдөр тэнгэрт, үдэш саранд мөргөдөг байсан гэдэг. Тухайн үед тэнгэр шүтлэг Хүннүгийн төрийн шашин болж байв. Хөрш Дунху ('''Нэрний утга нь Дорнын зэрлэг гэсэн утгатай''') нар Модун хаанаас сайн морь, хатнаа өгөхийг шаардахад эвийг эрхэмлэж шаардлагыг нь биелүүлж байсан ч хүн нутагладаггүй хилийн зурвас газрыг өгөхийг шаардахад тэр &quot;газар бол төрийн үндэс&quot; хэмэн шууд цэрэг хөдөлгөн хилээ хамгаалж байжээ. Хүннүгийн захирагаанд байсан [[:en:Dingling|Динлиньчүүд]] I зууны дундуур [[Ганьсу муж]] руу нүүсэн байдаг бөгөөд зарим нь Сяньбигийн бүрэлдэхүүнд орж бусад нь түрэгд уусчээ.

{{Annotated image 
| image=XiongnuMap (with background).png
| width=300  &lt;!--  DO NOT CHANGE MAP SIZE (300) AS THIS WILL DISPLACE THE LABELS  --&gt;
| image-width = 300 | image-left=0 | image-top=0| float = center
| annotations =
{{Annotation|82|48|[[Greco-Bactrian kingdom|GRECO&lt;br /&gt;BACTRIANS]]|text-align=center|font-weight=bold|font-style=normal|font-size=6|color=#000000}}
{{Annotation|107|66|[[Indo-Greeks|INDO-&lt;br /&gt;GREEKS]]|text-align=center|font-weight=bold|font-style=normal|font-size=5|color=#000000}}
{{Annotation|103|34|[[Sakas|SAKAS]]|text-align=center|font-weight=bold|font-style=normal|font-size=7|color=#000000}}
{{Annotation|204|60|[[Ordos culture|ORDOS]]|text-align=center|font-weight=bold|font-style=normal|font-size=6|color=#000000}}
{{Annotation|172|52|[[Yuezhi|YUEZHI]]|text-align=center|font-weight=bold|font-style=normal|font-size=7|color=#000000}}
{{Annotation|43|69|[[Seleucid Empire|SELEUCID&lt;br /&gt;EMPIRE]]|text-align=center|font-weight=bold|font-style=normal|font-size=8|color=#000000}}
{{Annotation|120|86|[[Maurya Empire|MAURYA&lt;br /&gt;EMPIRE]]|text-align=center|font-weight=bold|font-style=normal|font-size=7|color=#000000}}
{{Annotation|202|69|[[Han Dynasty|HAN&lt;br /&gt;DYNASTY]]|text-align=center|font-weight=bold|font-style=normal|font-size=8|color=#000000}}
{{Annotation|155|34|XIONGNU|font-weight=bold|font-style=normal|font-size=10|color=#000000}} 
| caption=МЭӨ II зууны Хүннүгийн нутаг дэвсгэр (МЭӨ 133 – МЭ 89 [[Хүннү-Хань улсын дайн]]ы өмнө ): орчин цагийн [[Монгол]], Зүүн [[Казахстан]], Зүүн [[Киргиз]], Өмнөд [[Сибирь]], ба Баруун [[Манжуур]], [[Шинжаан]], [[Өвөр Монгол]] ба [[Ганьсү муж|Ганьсу]]г багтаасан умард [[Хятад]]ыг хамарч байжээ.&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Coatsworth |first1=John |last2=Cole |first2=Juan |last3=Hanagan |first3=Michael P. |last4=Perdue |first4=Peter C. |last5=Tilly |first5=Charles |last6=Tilly |first6=Louise |title=Global Connections: Volume 1, To 1500: Politics, Exchange, and Social Life in World History |date=16 March 2015 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-316-29777-3 |page=138 |url=https://books.google.com/books?id=w5vlBgAAQBAJ&amp;pg=PA138}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |title=Atlas of World History |date=2002 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-521921-0 |page=51 |url=https://books.google.com/books?id=ffZy5tDjaUkC&amp;pg=PA51}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Fauve |first1=Jeroen|title=The European Handbook of Central Asian Studies |date=2021 |isbn=978-3-8382-1518-1 |page=403 |url=https://books.google.com/books?id=KPBIEAAAQBAJ&amp;pg=PA406}}&lt;/ref&gt;}}

==Мөхөл==
Цагийн аясаар Хүннү дотроо хагаран, өмнөд, умард гэж хуваагдахад Хан улс ар [[Хүннү]]гийн [[Жижи]] [[шаньюй]]г бутцохисноор [[баруун Хүн]]чүүд өрнөд рүү нүүдэллэх эхлэлийг тавьсан байна. Хан гүрэн үүнээс цааш давшаагүй билээ. Эртний Хятадын сонгодог зохиолын нэг алдартай [[Цай Ванжи гүнж]]ийн [[“Хүннүгийн модон цуур”]] 12 шад шүлгийн түүх [[Өмнөд Хүннү]] Хан гүрний мэдэлд орсон ч [[Алтай-Тарвагатай]]д үлдсэн [[баруун Хүн]]чүүд [[Хөх нуур]]т бэхэжсэн [[Хятад]]ын [[бэхлэлт]]ийг үе үе амжилттай уулгалж байсныг нотолдог юм. [[Ланжоугийн бэхлэлт]]ийн захирагчийн охиныг нэгэн удаагийн довтолгооноор Хүннүгийн жижиг [[ноён]] олзолжээ. Тэр [[хүүхэн]] [[аав]] нь [[барьцаа]] төлж суллатал Хүнчүүдийн дунд 12 [[жил]] амьдарсан бөгөөд “Нам гүм шөнөөр идээлсэн арьсны эхүүн үнэртэй хөнжилдөө шурган, ил галын дэргэд цугласан Хүннүчүүдийн модон цуур уйтай эгшиглэхийг сонсон өнгөрөөсөн 12 жилийнхээ тухай бичсэн байдаг. Тэр Хүннү ноёнд [[хоёр]] [[хүү]] төрүүлж өгсөн бөгөөд хүүхдүүд нь [[ээж]]тэйгээ бус [[аав]]тайгаа үлджээ.

Хятадууд эсвэл нүүдэлчид Хөх нуурт нэг л бэхэжсэн бол баруун талаа алс бэхэлж чаддаг нь геополитикийн хувьд нотлогдсон билээ. Тан гүрний үеийн гайхамшигт яруу найрагч Ли Байн их алдаршсан “Хөх нуурын эрэгт сар харан гиюүрч, дайнд явсан эргэж ирэхгүй нөхрөө хүлээсэн бүсгүйн тухай” уянгын шүлэг бий.Өрөмчөөс 120 орчим километр зайтай Турфаны хөндийд байдаг одоо Жаохэ гэж нэрлэсэн жижиг голын шар шавраар бүтсэн аралд байсан 3500 цэрэг гаргах чадалтай Гүши хэмээх жижигхэн улсыг эрхшээлдээ авахын тулд Хан гүрэн, Хүннү гүрэнтэй хоёр зуун жил өрсөлдсөн юм. Хятадын арми давшихад Хүнчүүд цөл дундуур усгүй газар руу дагуулан ухраад бүслэн хяддаг байжээ. Хүнчүүд гардан тулаанд оролгүй алсуур бүслэн давхих зуур хол тусгалтай нумаар харван цөөрүүлсээр туйлдуулан ялдаг байв. Хан гүрний цэрэг хүнс, усаа бараад Хүнчүүдийн харвасан сумыг эргүүлэн харвах ба морьд эзэнгүй хулжин одох нь олон ч эцэстээ Хятадууд үхэж дуусдаг байв.Энэ тактик 1455 онд Түмогийн хөндийд Мин улсын Инзун хааныг олзлоход хүртэл үр дүнтэй хэрэгжиж байсан. Хаан монгол эхнэр авч, тав гэзэг тавьж, хонь хариулдаг байв. Хонь хариулах гэснээс Хүннүчүүдэд хууртан мөрдөн хөөсөөр усгүй цөлд бүслэгдсэн Хятадын По ну жанжин өөрөө ус хайж яваад Хүнчүүдэд олзлогдож, харин шаньюй түүнийг алсангүй, авъяас чадвартай жанжныг Хакасын захирагчаар томилсон байдаг. Харин түүний ах сул эр байжээ, Хүннүд олзлогдоод хонь хариулан ядарч явахдаа шувуу тэжээж дүүдээ захиа илгээхийг оролддог байсан ч Хүнчүүд тагнав хэмээн хардаж, захиаг нь олзлохын тулд шувуудыг нь харваад алчихдаг байсан гунигт түүхийг өгүүлсэн шүлэг мөн л Хятадын сонгодог зохиолд гардаг.Олон зууны тулаанд эцэстээ Хятадууд ялжээ, Пону Хүннүд үнэнч байж, зоригт хягас ([[хакас]], [[киргиз]]ийн өвөг) дагуулан Хан гүрний эсрэг тулалдаад дахин ялагдсан юм. Хятадууд Гүши хаант улсын [[Чеши]] хэмээн нэрлэжээ. Үүний дараа Хятадууд стратегийн ашигтай байршил олж авчээ. Дорнын [[Геродот]] гэгддэг алдарт аялагч Сыма Цянь Хүн гүрний баруун этгээдэд байрладаг хүчирхэг гүрнийг хайх гэж гараад Хүнчүүдэд олзлогдон 12 жил болсон юм. Тэгээд оргож Ром хүртэл аялахдаа газрын зураг үйлдсэн нь орчин үеийн газрын зурагтай тун ойролцоо байдаг. Нангиадууд 3000 жил оршин тогтнохдоо хязгаарлагдмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалжээ. Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж НТӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Ар Хүннүгийн Жижиг шаньюйд туслуулахаар Парфянчууд баруун зүгт хийсэн дайныхаа явцад Крассын гурвын холбооноос олзолсон легионыг илгээсэн байдаг юм.Үүнийг батлах эх сурвалжийн мэдээ нь Хань-шу-д ийн тэмдэглэгджээ “ Хүннүчүүдтэй хийсэн тулалдаанд тэдний цэргийн бүрэлдэхүүнд Өндөр хамар, хонгор шаргал үстэй харь хүмүүс өндөр бамбайгаараа загасны хайрс, яст мэлхийн хэлбэр гарган тулалдаж байсан” Энэ явдал нь НТӨ 30 онд болжээ.  Жижиг шаньюйн бэхлэлтийг хамгаалж байсан ромчууд том дөрвөлжин бамбайгаа өргөн, богино жадаа сунган довтолоход Хятадууд өвөр Хүннү нартай хүч хавсран хатуу холхивч нумаар нягт жагсаалыг нь сарниулаад морин цэргээр хядчихсан байдаг юм. Жижиг шаньюй бууж өгөлгүй тулалдсаар алуулсан ба хүннү нар Дундад азийн гүн рүү ухран зугтсан байна.

[[Файл:Hunn.jpg|thumb|Хүннүгийн язгууртны дайчин хувцас, зэвсэг]]
Хүннү гүрний захиргаанд байсан,  [[Дун-Ху]] нар буюу [[Сяньби]] нар Хан улстай холбоо тогтоов,[[ МЭӨ 48 он| НТӨ 48 он]]д [[хаан ширээ]]ний төлөөх тэмцэл гарч Ар, Өвөр гэж 2 хуваагдан өмнөд хэсэг Хан улсын харъяат болов. Гадаадын улсууд довтолсон. Нийтийн тооллын 85, 87 онд [[Сяньби аймаг]] [[ар хүннү ]]нарыг бут ниргэсэн учир тэд дахин сэхэж чадаагүй юм. [[Өвөр хүннү]] нар [[хятад цэрэг]]тэй хүч хавсран ар хүннү нарыг хэд хэдэн удаа хавчин тулж тэднийг бут цохижээ. Ар хүннү нар 93 онд аймгийн бие даасан нэгдэл болон тогтохоо больж нэг хэсэг нь хядуулж, амь гарсан нэг бум гаруй өрх айл, [[сяньби аймаг]]т нэгдэж тэдний аймгийн нэртэй болжээ.[[Нангиад]]ууд 3000 жил турш [[нүүдэлчид]]тэй тэмцэхдээ хязгаарлагддмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.[[Турфан]]д бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалсанхийгээд Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж НТӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Өмнөдийнхөндөө бут цохигдон олон хэсэг болж тарж бутран, хөөгдөн нүүдэллэцгээсэн ба тэд одоогийн Европт хүрч очсон Кангю аймагтай холбоо тогтоон хэсэг зуур хүчирхэгжиж өрнө дахинд ноёрхлоо тогтоож байв.

== Баруун зүг хийсэн их нүүдэл ==
Хүннү нар бутран умард болон өмнөд болж хуваагдсантай уялдан умард хүннүчүүд баруун зүг алслан нүүдэлж, улмаар [[МЭ IV зуун|НТ IV зуун]]д [[баруун европ]]ыг [[Аттилла хаан]]ы удирдлагаар уулгалан довтолж [[Баруун Ромын эзэнт гүрн]]ийг доройтуулан мөхөөх гол хүчин зүйл болжээ.
Мөн баруун зүг нүүдэллэсэн хүннүчүүдийн нэг нэсэг нь одоогийн [[афганистан]], [[пакистан]], [[иран]] болон [[энэтхэг]]ийн  зарим хэсгийг хамарч байсан [[Кушаны эзэнт гүрн]]ийг мөхөөн [[Цагаан Хүннү]] буюу [[Эфталит]] улсыг байгуулан тогтож байсан Энэ гүрнийг Баруун түргийн толгойлогч [[Истем] болон [[Сасанид]]ын гүрний [[Хосров шах]]ийн хамтарсан хүчний эсрэг тэмцэж [[МЭ 566 он|НТ 566 он]] хүртэл оршин тогтносон байна

== Газар зүй ==
Хүннү нь Ази тивийн төвд, далай тэнгисээс алслагдмал оршдог. Эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай. Хүннүгийн газар нутаг өндөр уулс, хээр тал, говь цөл хосолсон өргөн уудам. Тэнд хур тунадас бага унадаг боловч өвс ургамал сайтай. Хүннүгийн байгаль, газар зүйн онцлог нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн амьдрахад тохиромжтой.

===Аж ахуй===
Хүннүчүүд мал аж ахуй эрхлэн, жилийн дөрвөн улиралд нүүдэллэн амьдардаг байв. Хүннүчүүдийн малын олонх нь адуу, үхэр, хонь, ямаа байлаа. Этгээд мал гэвэл тэмээ, илжиг, луус юм гэж түүхийн эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Хүннүчүүд өвс, усны сайныг эрэн нэг нутгаас нөгөөд нүүдэллэдэг. Тиймээс суурин хот, байшин сууц цөөн байдаг. Орхон, Сэлэнгэ зэрэг томоохон гол мөрний сав нутагт суурин байгуулж, хажууд нь тариалан эрхэлдэг байжээ. Үүний баталгаа нь Хүннүгийн Ноён уулын булшнаас хар будааны үр, Иволгийн балгаснаас хар будаа, улаан буудайн үр олдсон явдал юм. Мөн түүхчид төмөр анжисны хошуу, зээтүү хадуур зэрэг тариалангийн багажаас гадна тариа хадгалах том ваар олсон байна. Хүннүчүүд мориноос харваж намнахдаа гарамгай, хувцас хунар нь ч морь унахад зохицсон байдаг. Тэд тайван цагт мал маллахын зэрэгцээгээр араатан, жигүүртэн агнаж, амьжиргаандаа нэмэрлэдэг.

Хувцас хүнсний хэрэглээг мал аж ахуйгаас гардаг зүйлээр үндсэнд нь залгуулж, үр тарианы бүтээгдэхүүн, гар үйлдвэрийн эд эдлэл, аймгийн сурвалжтаны гоёл чимгийн юмсыг суурьшмал хөрш орон, гол төлөв Хятад орноос авдаг байжээ. Бичиг үсэг бий болох явдал үйлдвэрлэлийн хөгжиж, анги гарч улс төр бэхжихтэй ямагт холбоотой байдаг. Хүннүчүүдийг саяхныг хүртэл бичиг үсэггүй гэж үздэг байсан. Гэтэл саяхнаас монгол нутаг дэвсгэр дээрх хүннүгийн үеийн архелогийн олдвороос бийр янтай хоёр хосоороо гарж ирсэн нь хүннү гүрэн бичиг үсэгтэй байсныг нотолно. Гэвч одоогоор хүннүгийн үеийн бичгийн дурсгал олдоогүй байгаа билээ.

==Засаг захиргаа==
[[Файл:Хүннүгийн төр, захиргааны зохион байгуулалт.png|thumb|Хүннүгийн төр, засаг захиргааны зохион байгуулалт]]
[[Файл:Reproduction Hunnu bow - National Museum of Mongolian History.jpg|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музейд Хүннү сонгины хуулбар]]
Хүннү нарын аймгийн байгуулалтын улс төрийн хэлбэр нь хожим болтол буюу Хүннү нарын хүчирхэг чадал манай эриний 1-р зууны үед доройтох хүртэл хэвээр байсан цэргийн ардчилал юм. “Цэргийн ардчилал” байгуулал улс төр тогтоох буюу ангит нийгэм тогтохын шууд угтуул нь болдог юм. Хүннү нар эрх мэдэл нь үе улиран , тухайн нэгэн овогт бат оршин, эцгээс хүүд нь шилжүүлдэг байжээ. Аймгийн холбооны тэргүүнд эзэн-шаньюй байдаг агаад МЭӨ 3-р зууны үеэс түүнийг аймаг буюу зонхилогчдын зөвлөлөөр сонгохоо нэгэнт больсон байжээ. Аймгийн сурвалжтан ноёд ялгаран гарч Зонхилогчдын зөвлөл байсаар боловч шийдвэртэй алхам хийдэггүй байв. Өөрийн эцэг Түмэн шаньюйг алж МЭӨ 209 онд Засгийн эрхийг булаан авсан [[Модун шаньюй]] зонхилогчдоос зөвлөгөө авдаг байсан боловч заримдаа тэднийг тоодоггүйгээр үл барам, хэрэв зонхилогчдыг саналыг нь эс зөвшөөрвөл “толгойг нь ав” гэж тушаадаг байжээ. Модун шаньюй хаан ширээнд суусныхаа дараа шинэчлэлт хийж түүгээрээ хүннү нарын сурвалжтаны үе улирах эрх мэдлийг бэхжүүлжээ. 
Хүннү нарын мэдэлд орсон газар нутгийг гурав хувааж, нэг хэсэг нь Модун шаньюйгийн харьяат нарын нутаг болж, нөгөө хоёр хэсэг нь зүүн баруун этгээдийн Жүки ван, Лүли ван нарын тэргүүлсэн  ноёд захирч байсан. Зүүн этгээд солгой талаа ахмад тал гэж үздэг байжээ. Ер нь Шаньюйн суудлыг залгамжлагч нь зүүн этгээдийн жүки ван байдаг байжээ. Тэр хоёр ван элдэв цолтой үе залгамжилдаг зонхилогч түмний ноёдыг захирдаг байжээ. Тийм зонхилогч 24 байсны тус бүр нь нэг түмэн морин цэрэгтэй байжээ. Түмний ноёд, мянгат, зуут, аравтын дарга нарыг томилон захирах, тушаах хэргээ гүйцэтгэдэг байв. 

Хүннү нарын их сурвалжит овог: Хуянь, Лань, хожим гарсан Сюйбу гурав байжээ. Тэдгээр овогоос үе залгамжилдаг ноёд,цэргийн том дарга дэвшин гардаг байлаа.Хүннү нарын сурвалжтаны эрх мэдэл үе залгадаг байсан нь овог аймгийн харилцаа задарч ангит нийгэмд шилжин бүхийн тэмдэг билээ.
Хүннү гүрний засаг захиргаанд  шүүн таслах эрхийг баруун, зүүн Гудоху хэмээх тушаалтан  ажиллаж байсан байна. Хүннүгийн хамгийн доод тушаал нь цейцю хэмээх жижиг албыан тушаал байсан байх бөгөөд МЭӨ 166 цейцю хэмээх  албан тушаалтан Хань улсад очиж байжээ.

==Дайн хийсэн түүх==
{{Гол|Хүннүгийн арми|Хүннү-Хань улсын дайн}}
[[Файл:Хүннү 5.jpg|450px|thumb|[[Хань улс|Хань]] – Хүннүгийн дайн]]
Хүннү нь тухайн үеийн хамгийн хүчирхэг морин цэрэг бүхий армитай байсан байна. Хүннүчүүд нь аравтын систем бүхий цэргийн нэгжтэй байсан бөгөөд нум сумыг маш чадварлаг ашигладаг байжээ. Хүннү нарын нутгийн хил нь баруун зүгт Дорнод-Туркестаны хот-улсууд, зүүн зүгт дунху аймгууд нутаглаж байсан Ляо голын эхэн газар, өмнө зүгт хятад /одоогийн Шаньси, Ордос/ нутаг бөгөөд Хятад Хүннү нарын хил нь Түмэн газрын цагаан хэрэм дагуу байж, хойд зүгт хүннү нарын нутаг Байгаль нуур хүрч байлаа. Дайн хийж нутгаа тэлж өргөтгөсөн хүннү нарын амжилтанд нэг талаар бусад нүүдэлч нарын нэлээд сул дорой байсан гадаад зохимжтой нөхцөл, Хятад орон дахь дажин хямрал ихтэй байснаар тийм завшаан нээгдэж, нөгөө талаар тэр амжилтанд хүннү нар эртний хорезмуудын жишээгээр хүнд зэр зэвсэгт морин цэрэг хэрэглэх болж бас хүннү нарын цэрэг аймгийн байгуулалт тус дөхөм болжээ. Зэр зэвсэгт гарсан шинэ зүйл нь чин бат бэгтэр хуягийг хүн морь хоёрт хэрэглэж, бас мориноос гинжээр торгосон довтлох урт жад хэрэглэсэн явдал даруй мөн. Хүннү нарын холбооны цэрэг аймгийн байгуулалт нь дээр заасан ёсоор бүх аймгаа байлдааны нэгж, арван, зуун, мянган, түмэн гэдэн хуваариар хувааж, цэргийн сургууль үргэлж хийлгэдэг байжээ. Тийм байгууламж нь цэргийн хүч зузаатгах бэлтгэлтэй болж, аймгийн бүх эрчүүдийг байнгын цэрэг болгосон гэсэн үг юм. 
Анхны хүй нэгдлийн харьцаанаас ангит нийгэмд шилжсэн цагийн нийгмийн хөгжлийн шатанд байсан хүннү нарт дайн, байнгын ажил нь байжээ. Энэ бол гагцхүү Хүннү нарт ч хамаатай бус, хөгжлийн тийм шатанд байсан бусад аймагт ч ийм шинж илэрдэг байсан юм. Хүннү нарын Модун Шаньюй, түүний хойчийг залгагсад хөрш орнуудтайгаа сэгхийлгүй дайтдаг байжээ. 
Модун НТӨ 209 онд дунху аймгуудыг гэнэт довтолж дийлээд, газар хүн хөрөнгий нь түрэмгийлэн авчээ. Нэг хэсэг дунху нар Модунд захирагдах болж , түүнд захирагдахгүй гэсэн нөгөө хэсэг дунху нар нь хойд зүгт зугатаж, Онон, Хэрлэн, Өргөнө мөрний газрыг эзлэн суужээ. Дунхугийн гол олонх нь Ляо /Луух/ голын эхэнд шилжин нүүжээ. Модун цаашдаа баруун зүгт Юэчжи аймгийг бут цохиж, өмнө зүг Ордосоор нутагласан аймгуудыг эзлэн бүр Цинь улсын /НТӨ 246-207 оны/ үед Хятадын жанжин Мэн Тяний, хүннү нараас булаан авсан газрыг эргүүлэн аваад, хойд зүгийн хэд хэдэн аймгийг эзлэн авчээ. Хүннү нарын байн байн дайтаж байсан олон дайн нь үе залгадаг сурвалжтан ялгаран гарч эрх мэдлээ булаацалдан, эрх мэдлээ бүх аймгийн эсрэг тавихад том үүрэгтэй байжээ.

==Соёл==
[[Файл:Hunnu tamga.jpg|thumb|[[Тамга]] Хүннү]]
[[File:Golden sun and moon of the Xiongnu 2.jpg|thumb|Хүннүгийн алтан нар сартай сүлд, Тахилийн хотгор]]

Хүннүчүүд өглөө наранд, үдэш саранд мөргөдөг байв. Монголчуудын нар, сар, галын дүрстэй сүлд  Хүннүгээс эхтэй бөгөөд Хүннүгийн сүлд [[Монгол улсын төрийн далбаа]], [[Монгол улсын төрийн сүлд]], [[соёмбо]]нд хадгалагдан уламжлагджээ. Төмөр болон алтаар хийгдсэн нар, сарны дүрстэй сүлд Хэнтийн Дуурлиг нарс, Ховдын Мөнххайханы Шомбуузын бэлчир, Ховдын Тахилтын хотгор&lt;ref name=&quot;Tahilt&quot;&gt;[http://www.academia.edu/2086480/Elite_Xiongnu_Burials_at_the_Periphery_Tomb_Complexes_at_Takhiltyn_Khotgor_Mongolian_Altai_Miller_et_al._2009_ Elite Xiongnu Burials at the Periphery]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;edu&quot;&gt;[http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/xiongnuarchhist.html Xiongnu Archaeology]]&lt;/ref&gt; зэрэг хэд хэдэн газраас олдсон нь Монголын үндэсний түүхийн музейн эртний түүхийн хэсэгт хадгалагдаж байна. Энэ сүлд өөр улс, үндэстэнд байдаггүй.

Монголд тархсан зарим [[буган чулуу]]ны дээд хэсэгт нар сар байдаг.&lt;ref name=&quot;history&quot;/&gt; Нар, сар, галын дүрстэй сүлд Төв Азийн нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэг улсад дэлгэрсэн гэж түүх сударт бичигджээ.&lt;ref name=&quot;history&quot;&gt;[http://mongolian-history-social.blogspot.com/2014/02/blog-post_8708.html Хүрлийн үе mongolian-history-social.blogspot.com]&lt;/ref&gt;

НТӨ III - НТ II зуун хүртэлх хугацаанд Төв Азийн өргөн уудам тал нутагт Хүннү нар нүүдэллэн амьдарч, төр улсаа цогцлоон байсны нотолгоо археологийн дурсгалууд Хүннүгийн үндсэн нутаг болох Монгол улс, ОХУ-ын Өвөр Байгал, Тува, БНХАУ-ын Өвөр Монгол, Шинжан Уйгарын өөртөө засах орон, Ганьсу, Хөх нуур мужийн нутгаас олддог. 
Хүннүгийн археологийн дурсгалыг булш оршуулгын дурсгал, хот суурин, хадны зураг хэмээн ангилан үздэг юм.
[[Монгол улс]]ын нутаг дэвсгэрийн Хүннүгийн үеийн түүх соёлын олон дурсгал байдаг. Үүнээс хамгийн ач холбогдолтой нь [[Ноён уулын булш]]нууд билээ. Ноён уулын булшыг 1925 онд оросын эрдэмтэн [[Козловын экспедици]] нээж ухсан байна. Ноён уулын булш нь 20-р зууны дэлхийн археологийн шинжлэх ухааны хамгийн том нээлтүүдийн нэгт тооцогддог.
Энэ малталтаар Ноён уулын булшнуудын нэг нь [[Өмнөд Хүннү]] улсын [[шаньюй Үжүлэн]]гийн булш болохыг тодорхойлж, түүнээс олдсон олдворуудыг [[ЗХУ]] руу зөөн аваачсан байна. 
Эндээс олдсон олдворууд гэвэл [[Хүннүгийн үеийн ширмэл хивс]] бөгөөд энэхүү гайхамшигтай бүтээл нь одоо ОХУ-д байгаа бөгөөд дэлхийн түүхийн олон бүтээлд Хүннүгийн үеийн гайхамшигт олдвор гэж тэмдэглэгдэн байдаг. Үүнээс чухал олдвор нь малтсан булшнаас Өмнөд хүннүгийн [[шаньюй Үжүлэн]]гийн гавлын яс олдсон бөгөөд энэхүү чухал олдвор Монгол улсын Түүхийн музейд үзмэр болон байж байна. Энэхүү гавалын яс бүхий бунханыг чухал энэхүү Үжүлэн шаньюйгийнх болохыг тэрхүү шаньюуд дурсгал болгон үйлдсэн [[хятад]] ваарчны аяганы дээрх бичээсээр тогтоосон байна. Энэ булшнаас олдсон бусад [[алт]] [[мөнгө]]н эдлэлүүд бүгд ОХУ-д байгаа болно.

Археологийн судалгаа, сурвалж бичгийн мэдээгээр хүннү, монголчууд соёлын хувьд ижил болохыг тогтоожээ. Тухайлбал хүннү, монгол, [[скиф]]чүүд гэр тэрэг хэрэглэдэг байсан бол түрэгүүдэд гэр тэрэг огт байгаагүй.&lt;ref&gt;Н.Сэр-Оджав, Монголын эртний түүх.1977&lt;/ref&gt; Мөн хүннүчүүд [[уртын дуу]] дуулдаг байв. Уртын дуу 2000 жилийн түүхтэй &lt;ref&gt;[http://www.unesco.org/culture/intangible-heritage/25apa_uk.htm Mongolian traditional folk song UNESCO.org]&lt;/ref&gt; ба хүннүчүүд уртын дуу дуулж эхэлсэн тухай хятадын &quot;Вэй улсын судар&quot;т бичсэн байдаг.&lt;ref&gt;Book of Wei, (Volume 113)&lt;/ref&gt; Энэ дуу нь чоно улихтай төстэй сонсогддог гэж хятад сурвалжид тэмдэглэжээ.

== Угсаатны хамаарал==
Эртний хятад түүхчид хятад төвийн үзлийн үүднээс бүх хөрш улс үндэстнүүдээ Хятадаас гаралтай гэх хуурамч үзэл баримталдаг бичдэг байв. Хүннүгийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээ гарах болсон нь МЭӨ 4-3 дугаар зууны үе бөгөөд тэр үед Хятадын хойд хязгаарт Хүннү, Дунху гэдэг аймгийн хоёр холбоо бүрэлджээ.Хүннү нарын аймгийн холбоо нь МЭӨ 3-р зууны эцсийн арван онд нэлээд хүчийг олсон нь ардын бослого гарцгааж сурвалжтаны бүлгүүд засгийн эрхийн төлөө хоорондоо тэмцэлдэж байсан хүчирхэг хөрш Хятад орныг сулруулсан явдал нь түүнд зарим талаар дөхөм болжээ. Тэр үед бүрэлдэн байсан Хүннү нарын нийгмийн байгуулал нь анхны хүй нэгдлээс нийгмийн байгуулалд шилжин бүхий үе байжээ. МЭӨ 6-5-р зуунд хамаарагдах өвөг хүннүгийн соёл [[Шаньси]], [[Хэбэй]], [[Шэньси]] мужуудын хойд хэсэг, [[Ляонин]]ий баруун хэсэг, [[Өвөр Монгол]]д тархжээ.&lt;ref&gt;[http://books.google.mn/books?id=gZNoxRGwybIC&amp;pg=PA64&amp;lpg=PA64&amp;dq=%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0+%D0%BF%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%BB+%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B9+%D0%B8+%D0%97%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%8F&amp;source=bl&amp;ots=N1yoilF6oJ&amp;sig=ffeeTyhv1X_98C_LDSq5oG3JB_I&amp;hl=mn&amp;sa=X&amp;ei=PLOaU8eQI9Te7AahkoCYBg&amp;ved=0CEcQ6AEwCQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false Кочевые цивилизации Центральной Азии в трудах Л. Н. Гумилева]&lt;/ref&gt; Хүннүчүүд анх Ордос, Өвөр Монголын баруун хэсэгт төвлөрөн сууж байгаад Хүннү улс байгуулагдах үед одоогийн Монголын нутгийг захиргаандаа оруулж суурьших болжээ. Зарим судлаачид [[дөрвөлжин булш]]ны хүмүүсийг хүннүгийн шууд өвөг биш гэдэг. Хүннүгийн соёл скиф-сарматийнхтай төстэй ч өөрийн онцлогтой. Хүннүгийн үед бичгийн систем байгаагүй тул зарим үгийг зөвхөн Хятадын түүхийн номонд тэмдэглэж үлдээх боломжтой байсан бөгөөд эдгээр үгсийн олонх нь утгыг тайлбарлаагүй байв. Хүннү нар олон үндэстний эзэнт гүрэн байсан бөгөөд олон хэлээр ярьдаг, тэр дундаа [[түрэг хэл]]тэй байсан байх.&lt;ref&gt;[http://creativemongolia.com/sergelen-international-expedition/ Сэргэлэн интернашионал экспидишин- ХҮННҮ БИЧИГ, ХҮННҮ ХЭЛ, ӨВ МОНГОЛ ХЭЛЭЭ СУДЛАН СЭРГЭЭЖ, ЧУЛУУНЫ БИЧИГ ДУРСГАЛЫГ БҮРЭН ТАЙЛАВ]&lt;/ref&gt;

Хүннүчүүд монгол угсаатан байсан гэсэн онол нь хүннүгийн гарал үүслийн тухай онолуудаас хамгийн эртнийх нь юм. Сүүлийн үед энэ онолыг дэмжигсдийн тоо олон улсын эрдэмтийн дунд улам бүр өсч байна. Хятад сурвалжид тэмдэглэгдсэн олон тооны хүннү үгийг монгол үг болохыг тогтоожээ.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://rudocs.exdat.com/docs/index-128726.html |wayback=20180914203456 |text=Об этнической принадлежности хунну |archiv-bot=2023-11-14 19:05:18 InternetArchiveBot }} Шабалов Александр Сократович&lt;/ref&gt;

Харин Ардын уран зохиолч, СГЗ, Төрийн шагналт Л.Түдэв агсны судалгаагаар энэхүү хүчирхэг гүрний эх нутаг нь Байгаль далай, Баргажин төхөм болохын улмаар Хүн гүрний хүн амын голлох хэсэг нь [[Барга]]-ууд байсан бөгөөд Баргын шүтээний сэнтий хойд туйлын наад эрэгт, Кузовын олтриг дахь өндөр байцын оройд үлдсэн &quot;Нүдтэй наран тамга&quot; одоо болтол үнэн түүх нээгдэхийг хүлээж байна. Хүн гүрний шүтээн болон одоогийн Монгол Улсын төрийн сүлд, далбаанд ашиглагдан буй нар, сар, галын дүрстэй энэхүү нүдтэй наран тамга ижил төстэй байгаа нь Баргуудыг Хүн гүрний зонхилох иргэд байж болох нэгэн баталгаа юм. 

===Генетикийн судалгаа===
Хүннү болон монголчуудын гарал үүсэл, хоорондын холбоог тогтоох зорилгоор зарим генетикийн судалгаануудыг хийсэн байна. Хүннүгийн 62 бодгалийн яснаас дээж авч, эртний ДНХ ялган авч генетик өгөгдлийг шинжлэхэд эдгээр дээжийн 89 хувь нь Азийн хаплогруппт (А, B4b, C, D4, D5 буюу D5a, F1b) хамаарч, 11 хувь нь Европын хаплогруппт хамаарч (U2, U5a1a, J1) байсан нь Хүннү нарын дийлэнхи нь Монголжуу төрхтөн байсныг харуулах баттай баримт юм. Мөн Эгийн голын хүннүгийн булшны бодгаль болон орчин үеийн монгол хүнд хийсэн ДНХ-ийн судалгаагаар эхийн талаас удамшдаг буюу ДНХ-ийн 9 хаплогруппт болон SNP-ийн 27 хаплогруппээр энэ нутгийн хүннү болон монголын орчин үеийн хүн ам хоорондоо ижил байна гэсэн дүгнэлт гарчээ.&lt;ref&gt;Christine Keyser-Tracqui, Erik Crubezy, Horolma Pamzsab, Tibor Varga and Bertrand Iudes 2006&lt;/ref&gt;
Мөн баруун Монголын Хүннүчүүдээс 6, Төв монголын хүннүчүүдээс 11 хаплогрупп илрүүлснээс A,D5, M9, M хаплогрупп зөвхөн Төв Монголын хүннүчүүдэд илэрч, бусад бүс нутагт тохиолдохгүй байна.&lt;ref&gt;Монгол-Солонгосын хамтарсан судалгаа. Докторант Г.Лхагвасүрэнгийн ажил. 2008 он&lt;/ref&gt;

=Мөнх сүсэг
*[[Дөрвөлжин булшны соёл]]
*[[Гол модны дурсгал]]
*[[Ноён уулын булш]]
*[[Шаньюй Үжүлэн]]
*[[Цагаан хүннү]]

==Зураг==
&lt;gallery&gt;
File:Hotosho-1.jpg|Монгол судлаачид монгол банхарыг хүннүгийн нохой мөн гэж үздэг
Файл:2862319038171176839.jpg|Хүннү (匈奴) 
&lt;/gallery&gt;

==Эшлэл==
{{reflist}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Бэйди]]&lt;br/&gt;
|он= МЭӨ 209-МЭ 93
|албан_тушаал= Хүннү улс
|дараа=[[Өмнөд Хүннү]] &lt;br/&gt;[[Сяньби]]&lt;br/&gt;
}}
{{end}}

==Гадаад холбоос==
*[http://www.dnn.mn/?vfile=9&amp;vmet_id=20322&amp;vmet_main=447&amp;vdate=&amp;vl=archive Хүннүгийн голомт нутаг гэдгийг тодорхойлсон олдвор олон газраас гарч байна]
*[http://japanesemythology.wordpress.com/the-xiongnu-and-mongol-connection/ The Xiongnu and Mongol connection]
*[http://www.academia.edu/2046739/Symbols_of_the_Huns_in_Central_Asia Symbols of the Huns in Central Asia] 
*[http://books.google.mn/books?id=fX8YAAAAQBAJ&amp;dq=Injuids+mongol&amp;source=gbs_navlinks_s The Huns, Rome and the Birth of Europe]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1180365/ Nuclear and Mitochondrial DNA Analysis of a 2,000-Year-Old Necropolis in the Egyin Gol Valley of Mongolia]
*[http://moenhbayar.blogspot.com/2012/01/blog-post_8781.html Модун шаньюй биш, Баатар Эзэн хаан гэсэн нэр, цолтой болохыг Японы эрдэмтэд тогтоов] 
*[http://kronk.spb.ru/library/inostranzev-ka-1926-2.htm К.А. Иностранцев Хунну и Гунны]
*[https://web.archive.org/web/20130428094316/http://www.mongolnews.mn/i/41711 ХҮННҮ, СҮННҮГЭЭС УЛБААТАЙ СОЁЛЫН ДУРСГАЛААР ҮЗЭСГЭЛЭН ГАРГАЖЭЭ]
*[https://web.archive.org/web/20110127112832/http://www.touristinfocenter.mn/knowledge_more.aspx?ItemID=82 Тэнгэрийн хөгжим - Хэл хуур]
*[http://selmonit.blogspot.com/2012/04/blog-post.html Монголын уламжлалт хөлөгт тоглоом]
*[https://web.archive.org/web/20130331042013/http://sport.news.mn/content/70161.shtml Ц.Цэрэнчимэд: Шатар Монголоос үүсэлтэйг хөлөг, дүрснээс нь харж болно]
*[http://tsagtur.mn/2010-02-10-06-54-39/ Хүннүгийн булшнаас олдсон хөлөгт тоглоом]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} 
*[https://www.facebook.com/media/set/?set=a.1394844600783062.1073741830.100007726060734&amp;type=1]
*[http://forum.molgen.org/index.php/topic,269.0.html?PHPSESSID=m2g76sciaq7aamsvj0909vort1]
*[http://www.academia.edu/3735489Xiongnu_population_history_in_relation_to_China_and_the_Western_Regions Xiongnu population history]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[http://www.academia.edu/Documents/in/Mongolian_Archaeology Mongolian Archaeology]

[[Ангилал:Азийн археологийн соёл]]
[[Ангилал:Хүннү| ]]
[[Ангилал:Хүннү улс| ]]
[[Ангилал:Хүннүгийн түүх]]
[[Ангилал:Азийн түүхэн улс]]
[[Ангилал:Нүүдэлчид]]
[[Ангилал:Морьтны соёл]]</text>
      <sha1>5xxzc2dd067ib88b3bzw4ui89jkgrir</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Опозит</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17170</id>
    <revision>
      <id>777743</id>
      <parentid>772453</parentid>
      <timestamp>2024-05-14T12:46:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:300:A642:8861:2F97:BDD5:5BC2</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="260" />
      <sha1>4nhe94s9ecadhkw0k16dzn9zxs4duzf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дундад Иргэн Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20998</id>
    <revision>
      <id>777760</id>
      <parentid>766236</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T01:05:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:300:73CF:38A7:5905:399:72AF</ip>
      </contributor>
      <comment>Дундад зуун гэж ярьдаг болохоос дундад улс гэж байхгүй. 中 гэдэг нь дунд гэсэн үг.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16058" />
      <sha1>g4c043qw9hm108bmyl9010qn77y1mzt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>777772</id>
      <parentid>777760</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T03:34:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zorigt</username>
        <id>49</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/2405:5700:300:73CF:38A7:5905:399:72AF|2405:5700:300:73CF:38A7:5905:399:72AF]] ([[User talk:2405:5700:300:73CF:38A7:5905:399:72AF|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:Quinlan83|Quinlan83]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16062" xml:space="preserve">{{About||1949 оны [[Гоминданы Тайвань руу хийсэн ухралт|ухралтын]] дараах Бүгд Найрамдах Хятад Улсын тухай|Тайвань|1940-1945 оны Японы тоглоомын улсыг|Ван Жинвейн дэглэм}}

{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Дундад Иргэн Улс
| native_name            = {{nobold|{{lang|zh-hant|中華民國}}}}
| common_name            = Бүгд Найрамдах Хятад
| year_start             = 1912 
| year_end               = 1949 
| image_flag             = Flag of the Republic of China 1912-1928.svg
| image_flag2            = Flag of the Republic of China.svg
| flag_type              = Дээд тал: [[Таван үндэстний холбоо|Туг]]&lt;br/&gt;(1912–1928)&lt;br/&gt;Доод тал: [[Бүгд Найрамдах Хятад Улсын төрийн далбаа|Туг]]&lt;br/&gt;(1928–1949)
| image_coat             = [[File:Twelve Symbols national emblem of China.svg|90px]]
{{parabr}}[[File:National Emblem of the Republic of China.svg|80px]]
| symbol_type            = Дээд: [[Арван хоёр бэлгэдлийн төрийн сүлд|Үндэсний Сүлд]]&lt;br /&gt;(1913–1928)&lt;br /&gt;Доод тал: [[Цагаан нартай хөх тэнгэр|Сүлд]]&lt;br /&gt;(1928–1949)
| coa_size               = 120px
| national_anthem        = {{Collapsible list
 | title = Янз бүр
 |&quot;Таван үндэстний холбооны дуулал&quot;&lt;br/&gt;(1912–1913){{center|[[File:五族共和歌 (Song of Five Races Under One Union).flac]]}}
 |&quot;Өлзийтэй Үүлэнд зориулсан дуу&quot;&lt;br/&gt;(1913–1915){{center|[[File:Qing Yun Ge 1.ogg]]}}
 |&quot;Хятад Орчлон Ертөнцөд Баатарлаг Зогсож байна&quot;&lt;br /&gt;(1915–1921){{center|[[File:中國雄立宇宙間 (China Heroically Stands in the Universe).flac]]}}
 |&quot;Өлзийт Үүлэнд зориулсан дуу&quot; (Өөрчилсөн)&lt;br/&gt;(1921–1928){{center|[[File:Song-to-the-Auspicious-Cloud-卿雲歌-Modified from 1921-1928 (Beiyang government) Anthem.ogg]]}}
 |&quot;Бүгд Найрамдах Хятад Улсын төрийн дуулал&quot;&lt;br /&gt;{{center|[[File:National-Anthem-of-the-Republic-of-China-1942-recording.ogg]]}}
}}
| flag_anthem            = {{lang|zh-hant|中華民國國旗歌}}&lt;br /&gt;&quot;Бүгд Найрамдах Хятад Улсын далбааны дуулал&quot;&lt;br /&gt;(1937–1949){{parabr}}{{center|[[File:中華民國國旗歌 (演奏版).ogg]]}}
| other_symbol           = '''Үндэсний тамга:'''&lt;br /&gt;{{lang|zh-Hant|中華民國之璽}}&lt;br /&gt;&quot;Бүгд Найрамдах Хятад Улсын үндэсний тамга&quot;&lt;br /&gt;(1929–1949)&lt;br /&gt;[[File:中華民國之璽.svg|85px]]
| image_map = AdminChina1935.jpg
| image_map_caption = ДИУ-ын харьяа газар, харьяандаа &lt;br&gt; байлгахыг оролдсон нутаг дэвсгэр {{ref-ru}}
|capital          = [[Наньжин]] &lt;small&gt;(1912, 27-49)&lt;/small&gt; &lt;br&gt;  [[Бээжин]] &lt;small&gt;(1912-1927)&lt;/small&gt; &lt;br&gt;  ''[[Чунчин]]'' &lt;small&gt;(1937–1946)&lt;/small&gt;
|common_languages = [[хятад хэл]]
|government_type = [[Бүгд Найрамдах Улс|Ерөнхийлөгчийн бүгд&lt;br&gt; найрамдах засаг]]
| title_leader = [[Ерөнхийлөгч]]
| leader1      = [[Сунь Ятсен]] (эхний)
| year_leader1 = 1912
| leader2      = [[Ли Чунжэн]] (сүүлч)
| year_leader2 = 1949
| title_deputy = [[Ерөнхий сайд]]
| deputy1      = [[Тан Шаои]] (эхэн)
| year_deputy1 = 1912
| deputy2      = [[Хө Инчинь]] (сүүлч)
| year_deputy2 = 1949
| era = 
| event_pre  =[[Шиньхайн хувьсгал]]          
| date_pre  =1911-10-10
| event_start=Улс тунхагласан                
| date_start =1912-1-1
| event1     = Нийслэл Наньжинд              
| date_event1= 1927-4-18
| event2     =[[Япон-хятадын дайн]]          
| date_event2= 1937-7-7
| event_end  = [[Тайвань]]д суусан           
| date_end = 1949 он
|stat_year1  = 1912 оны 
|stat_pop1   =  432375000 хүн
|currency    = Хятадын юань 
| p1                     = Чин улс{{!}}'''1912:'''&lt;br&gt;Чин улс
| flag_p1                = Flag of China (1889–1912).svg
| p2                     = Хятадын эзэнт гүрэн (1915–1916){{!}}'''1916:'''&lt;br&gt;Хятадын эзэнт гүрэн
| flag_p2                = Flag of the Empire of China (1915–1916).svg
| p3                     = Японы захиргаан доорх Тайвань{{!}}'''1945:'''&lt;br&gt;Японы Тайвань &amp; Пэнхү
| flag_p3                = Flag of Japan (1870–1999).svg
| s1                     = Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс{{!}}'''1921:'''&lt;br&gt;Монгол
| flag_s1                = Flag of Bogd Khaanate Mongolia.svg
| s2                     = Хятад{{!}}'''1949:'''&lt;br&gt;Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс
| flag_s2                = Flag of the People's Republic of China.svg
| s3                     = Тайвань{{!}}Бүгд Найрамдах Хятад Улс (Тайвань)
| flag_s3                = Flag of the Republic of China.svg
}}

'''Дундад Иргэн Улс''' (товчоор '''ДИУ'''; {{lang-zh|中華民國}} ''Жунхуа миньгуо'') буюу '''Бүгд Найрамдах Хятад Улс''' — 1912-1949 онд [[Хятад]] орныг эрхшээсэн [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд Найрамдах '''Улс''']] байв.

Монгол Улсад энэ үед '''Гамин''' (Хятадын “хувьсгалт”) гэдэг нь Хятадын засгийн газар юм уу армийг хэлдэг байжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/search.php?ug_id=22562&amp;opt=1&amp;word=ГАМИН# ГАМИН]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://gereg.mn/news/41808 |title=ИХ ЖАНЖИН Д.СҮХБААТАРЫН ТАЛААР ХЭН ЮУ ХЭЛЭВ |access-date=2022-08-12 |archive-date=2022-08-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220812063743/https://gereg.mn/news/41808 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

== Түүх ==
=== 1912-1927: Бээжин ===
{{Хятадын түүх}}
1911 оны 10 сарын 10-нд Үчангийн бослогоор эхэлсэн [[Шиньхайн хувьсгал]] газар авч 1912 оны 1 сарын 1-нд Дундад иргэн улс байгуулагдсанаа тунхаглажээ. Хувьсгал 2-р сарын 12-нд [[Чин улс]]ын сүүлчийн хаан [[Пүи]]г буулгаснаар Хаант засгаас татгалзаж Бүгд найрамдах засагт шилжээд 3-р сард Үндсэн хуулиа баталсан ба [[хятадууд|хятад]], [[манж үндэстэн|манж]], [[монгол үндэстэн|монгол]], [[ислам|хотон]], [[төвөдүүд|төвөд]] таван ардын эвийг бэлгэдэн таван өнгөт далбаатай болсон ч [[Төвөд]], (ар) [[Халх Монгол]] орон ДИУ-тай зэрэг тусгаар тогтножээ.

[[Зураг:Chinese_republic_forever.jpg|thumb|200px|left|[[Юань Шикай]], [[Сунь Ятсен]] хоёрын зурагт хуудас]]
[[Зураг:Warlords 1925.png|thumb|200px|left|Жанждын бүлэглэл. 1925 он]]
1911 оны 11 сарын 29-нд түр ерөнхийлөгч болсон [[Сунь Ятсен]] өмнөд-умардын тэмцлээс зайлсхийж Бээжинд суугаа Чингийн жанжин асан [[Юань Шикай]]д зай тавьж өгсөн бөгөөд Юань Шикай 2-р сарын 15-нд ДИУ-ын түр ерөнхийлөгч, 1913 онд ерөнхийлөгч, 1915 онд өөрийгөө «хаан» өргөмжилж олонд буруутгагдаад 1916 онд өвчнөөр өөд болжээ.  

Сунь Ятсен гадаадад гарсан байж байгаад өмнөдийн цэргийн жанждын дэмжлэгээр Гуандунд ирж 1919 онд [[Гоминдан]] буюу Үндэсний намыг дахин байгуулж Бээжин дэх Бэйянгийн засгийн газрыг эсэргүүцэх болов. Бэйянгийнхан дотроо эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж байсан ба [[Версалийн гэрээ]]нд дорой байсныг нь эсэргүүцэн их жагсаал өрнөж байв. 

[[Марксизм]]ын нөлөөгөөр феодалист эрх баригчийг эсэргүүцсэн үзэл нэвтэрч 1920 онд [[Хятадын эв хамт нам]] (ХКН) байгуулагдсан.

=== 1927-1937: Наньжин ===
Сунь овогт 1925 онд нас барахад [[Чан Кайши]] үйл хэргийг нь үргэлжлүүлэн 1926 онд умард нутаг руу [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|цэрэг хөдөлгөв]]. 1928 онд Бэйянгийн засгийн газрыг унагаж Хятадыг нэг удирдлаганд оруулан нийслэлийг [[Наньжин]]д шилжүүлжээ.

Гоминдан нам [[капитализм]], ардчилалд зорьсон ба Хятадын банк, бусад байгууллагууд үүсч 1932 онд баг тамирчдаа [[Олимпийн наадам|олимпод]] анх илгээжээ. Эхэндээ [[коммунист]]ууд түүнд тусалж байсан боловч удалгүй Гоминдан (үндсэрхэг, хөрөнгөт ёс), Коммунист (ядуу ардын эрх, эв хамт ёс) хоёр хүчин үзэл таарахгүйн улмаас улсаа 1927-1936 онд иргэний дайны байдалтай байлгав. 

Үндсэрхэг засгийн газар Наньжин хавийн дорнод газар бүрэн нөлөөтэй байсан ба баруун хойд нутагт Хамилийн бослого, Хятад-төвөдийн дайн болж, Зөвлөлт [[Шинжаан]]д халдаж байв. Дорно умард нутгийг Япон эзэлж [[Манж-го]]г үүсгэсэн байна.

=== 1937-1945: Японтой дайтсан ===
[[Зураг:Second_Sino-Japanese_War_WW2.png|thumb|200px|left|Японд эзлэгдсэн (''улаан'') 1940 он]]
[[Манжуур]]ыг эзэлсэн япончууд [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ар, Хятадын дорнод эргээр ахиулан [[Япон-хятадын дайн|эзлэх болов]]. 1937 онд Бээжин, [[Шанхай]], Наньжинг дараалан буулгасан ба япон хүний тоо хятадуудаас харьцангуй цөөн байсны улмаас [[Дотор газар]] луу цөм нэвтэрч чадалгүй тогтосхийж, Наньжинд [[Ван Жинвэй]]гээр толгойлуулсан тоглоомын байдалтай Хятадын засгийн газар байгуулжээ. Тус засгийн газар нэр хүнд муу, идэвхгүй байсан. 

Германаас зэвсэг техник авсан ч ДИУ Японыг бодвол механикжисан анги нэгтгэлгүй байв. Үндсэрхэг, коммунист хүчнүүд тус тусдаа японтой байлдаж байсан цаг үеийг Чан ерөнхийлөгч «Япон - арьсны өвчин, коммунистууд - зүрхний өвчин» хэмээн оношилжээ. 

Япон [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]д бууж өгсөний дараа Гоминдан [[Чунчин]]гаас Наньжинд буцан төвхнөсөн ба [[Тайвань]] (1895), Манжуур (1932) зэрэг алдагдсан газар ДИУ-д эргэн иржээ.

=== 1945-1949: Дайны дараа ===
[[Зураг:Battle of Siping03.jpg|thumb|200px|left|Иргэний дайн]]
Эх орноос нь японыг хөөхөд тусалсан Америк, Зөвлөлт хоёр дэмжиж буй үзлээрээ Хятадыг замнуулахын тулд Коммунист, Гоминдан хоёр намыг тус тусад нь дэмжиж хооронд нь дахин дайтуулсан. Хоёр хүчин 1945 онд энхийн гэрээ байгуулсан боловч 1946 оноос шууд дайтаж эхэлсэн. ХКН-ын Ардын чөлөөлөх цэрэг Японы олзолсон зэвсэг, ЗХУ-ын дэмжлэгтэйгээр улам бүр хүчирхэгжиж Шаньдунгийн хойгийг АНУ-ын хяналтаас салган авсан бол АНУ Гоминдан намын Үндэсний хувьсгалт цэрэгт нисэх хүчин, тэнгисийн цэргээр тусалж байлаа.

Ардын чөлөөлөх цэрэг 1949 оны 1 сард Жанчхүүгийн бэхлэлтийг эзэлж Бэйпин (өнөөгийн Бээжин), 4-р сард Наньжин, намар Гуанжоу, Чунчин, Чөндүг эзэлсэн бөгөөд 10 сарын 1-нд Мао дарга БНХАУ байгуулагдсаныг тунхаглаж [[Бээжин]]г нийслэл болгожээ. 

Чан Кайши Наньжингаас гараад хэдэн хотод суусны эцэст [[Тайвань]] арал руу дутаан сууж 12 сарын 7-нд [[Тайбэй]]г түр нийслэлээр зарласан ба улсынхаа нэрийг хятад хэлээр хэвээр хадгалан явжээ. Хятадын иргэний дайны уршгаар 1927-1949 оны хооронд 2-3 сая хүн амь үрэгдсэн гэдэг. 

Хятадын шинэ улс буюу БНХАУ Тайванийг өөртөө нэгтгэж чадаагүй бөгөөд одоо хүртэл Тайваньд ДИУ-аас шилжин суусан төр оршсоор байгаа билээ.

==Гадаад улстай зөрчилдөөн==
[[Файл:1912-1928 on.jpg|thumb|350px|Умардын цэргийн эрхтэн (1912-1927)]]
===Монгол Улс===
# [[Таван замын байлдаан]]
# [[Гурван замын байлдаан]]
# [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]]
# [[Улаан хадны байлдаан]]
# [[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн]]

===Япон Улс===
# [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]]
===Зөвлөлт Холбоот Улс===
# [[Дорнод хятадын төмөр замын зэвсэгт мөргөлдөөн]]
# [https://en.wikipedia.hfut.cf/wiki/Soviet_invasion_of_Xinjiang Шинжаан ЗХУ-ын довтолгоо]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

== Тэмдэглэл ==
{{Notelist|40em}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Чин улс]]
|он= 1912-1949
|албан_тушаал= Дундад иргэн улс
|дараа=[[БНХАУ]]&lt;br/&gt;[[Тайвань|БНХУ]]
}}
{{end}}

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Бүгд Найрамдах Хятад Улс| ]]
[[Ангилал:Дундад иргэн улс| ]]
[[Ангилал:Хятадын улс төр]]
[[Ангилал:Хятадын түүхэн улс]]
[[Ангилал:20-р зууны Хятадын түүх]]
[[Ангилал:Урьдын Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:1912 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>9lwwqt1m70k5i68nhaptkr7osihvsuq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үзэмчин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>31558</id>
    <revision>
      <id>777764</id>
      <parentid>708500</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T02:26:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:301:FD92:51A3:8E4D:E815:D174</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүхэн тойм */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34448" />
      <sha1>etm7wadqbm41bo8tjpkbcfrxz0a6zi7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>777765</id>
      <parentid>777764</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T02:28:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:301:FD92:51A3:8E4D:E815:D174</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34436" />
      <sha1>8hicow4tvudn38jj81bu8b52n78kd20</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>777773</id>
      <parentid>777765</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T03:37:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zorigt</username>
        <id>49</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/2405:5700:301:FD92:51A3:8E4D:E815:D174|2405:5700:301:FD92:51A3:8E4D:E815:D174]] ([[User talk:2405:5700:301:FD92:51A3:8E4D:E815:D174|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:Megzer|Megzer]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34440" xml:space="preserve">'''Үзэмчин''' бол [[Дундад зууны үе|дундад зууны үеийн]] [[Умард Юань Улс|Монголын]] нэгэн отог аймаг юм. Үзэмчний гарал үүсэлийг XIII зууны үед [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] захиргаанд орсон үзэмтэй уулнаас нүүж ирсэн ардын нэгдэл хэмээн түүхчид үздэг. XIV-XV зууны үед [[Цахар түмэн|Цахар түмний]] найман отгийн нэг нь болж, хааны төрийн гол цөмийн нэг байв. Нэрний тухайд монгол гадаадын түүхчид Үзэмчин гэдэг үгийг “үзэм” гэдэг язгуур дээр “чин” дагавар залгаж бүтсэн үг хэмээн үздэг. Үзэмчин нар дээр үед Алтай, Хангайн '''Үзмийн цагаан уул'''анд нутаглаж зэрлэг үзэм түүж боловсруулж байсан тул өөрийн нутаг ус эрхэлж байсан аж ахуйгаа санагалзан өөрсдийгөө '''Үзэмчин''' хэмээн нэрлэсэн бололтой.Тухайлбал: Батмөнх Даян хаан (1460-1544) баруун гурван түмний бослогыг дарах үед Алагчуудын Цагаан зайран, Үзэмчиний Илдэнгээ багш хоёр ёр бэлгэ үзэж хааны зөвлөгчөөр ажиллаж байжээ. Энэ үйл хэрэг бол 1512 оны үед Далан нөмрөгийн тулалдаанд холбогдох юм. Энэ үед нэгэнт Үзэмчин нэр бий болсноос үзвэл нилээд эртдээ байсныг харуулж байдаг. Даян хаан өөрийн хөвгүүдэд улсаа хувааж өгөхдөө ууган хөвгүүн Төрболд тайж эрт нас барсан тул түүний хөвгүүн Боди Алагт цахар түмнийг өмчлүүлэв. [[Боди Алаг хаан|Боди Алаг]] бээр хаан суусны дараа гутгаар хөвгүүн [[Онгон дурал|Онгон дуралд]] Үзэмчин аймгийг өмч болгожээ. Энэ үед Үзэмчин аймаг нь [[Боржигин|Боржигид]], [[Тайчууд]], [[Хэрэйд]], [[Сартуул]], [[Борос]], [[Тэлэнгэд|Тэлэнгэс]], [[Шувуучин]], [[Луусчин]] зэрэг найман отгоос бүрэлдэж бие даасан томоохон аймаг болжээ.

[[Лигдэн хаан|Лигдэн хааны]] үед Үзэмчин аймгийг Онгон дурал ноёны зургаан хөвгүүний отгон нь [[Дорж Сэцэн жонон]] толгойлж, Лигдэн хааны төрд зүтгэж байжээ. Сүүлдээ Манж хүчирхэгжиж Өмнөд Монголын дотоодод ч хагарал зөрчил гарч [[Хорчин]] тэргүүтэй талын аймгууд Манжийг дагах үед Үзэмчин, [[Хуучид]], [[Сөнид]], [[Авга хошуу|Авга]] зэрэг аймаг нь Халхын [[Шолой сэцэн хан|Сэцэн хан Шолойг]] түшихээр 1620-оод оны үеэр Ар Монголд нүүдэллэн ирж [[Хэрлэн гол|Хэрлэн голын]] сав газар, [[Гүн Галуутай|Гүн Галуут]] зэрэг газраар нутаглан суужээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] нас нөгчиж түүний хөвгүүн [[Эжэй хаан|Эжэй Хонгор]] Манжид олзлогдон Өвөр Монгол бүхэлдээ Манжийн эрхшээлд орж Ар Монголыг ч сүрдүүлэн дарамт шахалт үзүүлэх болсонд Сэцэн хан Шолой Манжид буулт хийж, Чин гүрэнд есөн цагааны алба өргөж эхэлснээр Үзэмчин, Хуучид, Сөнид, Авга зэрэг аймаг ч түүний харьяанд багтаж чадахгүй болж дахин говийн өмнөх хуучин нутагтаа нүүж Манжийн эрхшээлд оржээ. Ингээд 1641 онд [[Дорж Сэцэн жонон|Доржийг]] засаг, төрийн чин ван өргөмжилж [[Баруун Үзэмчин хошуу|баруун Үзэмчин хошууг]] захируулав. [[Эеэр засагч|Эеэр засагчийн]] 3 дугаар онд (1646) түүний ач хөвгүүн [[Сэрэн|Сэрэнг]] засаг [[Бэйл|төрийн бэйл]] өргөмжилж [[Зүүн Үзэмчин хошуу|зүүн Үзэмчин хошууг]] захируулжээ.
==Үзэмчин нэрийн гарал үүсэл==
Ардын домог ярианд зэрлэг үзэм ихтэй Үзмийн цагаан ууланд аж төрж байсан тул үзэмчин гэх болсон гэдэг. Харин Хаант Оросын нэрт шинжээч Е.Тимоковский '''&quot;Путешествие в Китай через Монголию 1820-1821&quot;''' (1820-1821 онд Монголыг дайрч хятадад аялсан нь) гэдэг зохиолдоо тэр үеийн үзэмчний тухай товч өгүүлж, үзэмчийн гэдэг нэрийн тухай тайлбар хийхдээ &quot;Үземерчи&quot; или &quot;Үцзумурчин&quot; гэж тэмдэглэсэн байна. Б.Ринчин энэхүү үгийн язгуур гарлын тухай үзэмчин гэдэг нь харахын &quot;Үзмэрч&quot; гэдэг үгээс үүсэлтэй гэж өгүүлснийг хайхрахгүй байж үл болно. Мөн Амтлаг сайхан жимс ургадаг &quot;Үзэм хайрхан&quot; уул Даянпангийн даваанаас урагш Төөтгөн хэмээх алтны уурхайтай газар бий гээд түүний баруун урд орших ганц шовх уулыг &quot;үзэм уул&quot; гэж нэрлэгдэг. Дээрх нутгаар амьдарч байсан хэсэг монголчууд тэр ууланд ургасан зэрлэг үзмийг түүж хэргэлдэг байсан учир үзэмчин нэртэй болжээ гэсэн тайлбар бий. Зарим үзэмчин хүмүүсийн ярьж буйгаар тэд Хөвсгөл аймагт байсан жимс ихтэй нэгэн уулнаас дундад зууны үед Өвөр Монголд нүүн очжээ.&lt;ref&gt;МҮТВ&lt;/ref&gt;

== Түүхэн тойм ==
Үзэмчин нар [[БНХАУ]]-ын [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны [[Шилийн Гол аймаг|Шилийн гол аймгийн]] харъяанд [[Баруун Үзэмчин хошуу|баруун]], [[Зүүн үзэмчин хошуу|зүүн]] хошуу хэмээх хоёр хэсэг болон суурьшсан бөгөөд 1945 оны өвөл тэдний нэг хэсэг нь [[БНМАУ]]-д  нүүн шилжин ирж дагаар орж нутагласан байна. Энэ үед голчлон зүүн Үзэмчин хошууны хүмүүс орж ирснээс гадна баруун хошуунаас цөөхөн өрх айл иржээ. [[Дорнод аймаг|Дорнод аймгийн]] дэвсгэрт нутагласан Дорж ноёны албат явсан зүүн үзэмчин нар 1946 онд шинэ засаг захиргаатай болж, [[Хэрлэнбаян сум|Хэрлэнбаян сумыг]]  байгуулсан бөгөөд 1959 онд Баянтүмэн хот, Булган сумнаас тасалж байгуулсан Баянтүмэн сум, 1961 онд  Хэрлэнбаян, Хөгнө сумаар байгуулсан Сэргэлэн суманд харьяалагдах болсон байна.  Нөгөө хэсэг болох баруун үзэмчин хошуунаас ирэгсэд нь, [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар аймгийн]] [[Эрдэнэцагаан сум|Эрдэнэцагаан суманд]] суурьшжээ.  2000 оны хүн амын тооллогоор нийт 2386 үзэмчин нар бүртгэгдсэн байна.

== Соёл, шашин шүтлэг ==
Үзэмчин нар нь цагаан идээний хувьд тараг бүрдэггүй байсан. Шашин шүтлэгийн хувьд сүлд шүтдэг байснаараа онцлогтой ба дээлийн нударгыг “туухай” эсвэл “туруу” гэнэ. Жанжаар гэдэг нь халхын хантааз адил дээлэн дээр давхарлан өмсдөг өмсгөл. Цувыг “хэвнэг” гэнэ. Бусад ястнаас онцгой өөр зүйл нь хөлийн өвдөг хамгаалсан гутлын түрүү ороосон “туушуу” хэмээх халхавч хэрглэдэг. Өвлийн малгайн орой нь 6 хошуу хөл угалз бүхий чимэгтэй, зангидсан товчтой, улаан цацагтай байв. 
Үзэмчин нарыг үүсэл гарлын хувьд газар ус, мод ургамал, байгалийн зан үйл, төсөөлөл багагүй уламжлагдаж иржээ. Дорнод аймгийн Сэргэлэн суманд 1959 он хүртэл тахигдаж ирсэн сүлд бол Өвөр Монголын Шилийн гол аймгийн зүүн үзэмчин хошууны '''“Хөдөө сүлд”''' байгаад, 1945 онд ноён Дорж тэргүүтэй хэсэг бүлэг айл Монголд дагаар нүүн ирэхдээ авчирсан юм. Энэ сүлдийг “Чингисийн Алтан Дөрөө” гэх ба задалж үзвэл нүдний хараа буурна, нүгэл хилэнц нэмэгдэнэ гэсэн яриа нийтэд түгсэн учир гардан хадгалж явсан занги хүртэл дотор нь юу байгааг мэддэггүй байжээ. Аман ярианд Галдан Бошигт Манжтай хийсэн тулалдааны үед Соёлзын голд сүлдтэй тэргээ шаварт суухад хөлөглөсөн морио суллан авч шүтээнээ орхисон тул үзэмчин хошууныхан сүлдлэн авч тахисан гэдэг. 
Сүлдийг будаж гоёсон тэргэн дээр орой дээрээ алтан шармал ганжиртай, дээсээр зээглэж 4-н өнцөгт нь халз тавин гоёсон цагаан эсгий бүрээстэй тохилог мухлагт залдаг байв. Үзэж болохгүй тул наагуур нь хөшиг татсан байдаг.

Түүний хэлснийг уул хэвээр энд сийрүүлэв. Дамдин гуай хэлсэн нь “ 1950 оны аргын улиралын 9,10 –н сарын үед байж билээ.... би тэр үед монгол улсын дотоод явдлын яамны бага машин тэргийг жолоодож байв, дотоод явдлын яамны дэд дарга Бүрнээ гэдэг сайд тэргүүтэй 10-аад машин тэрэгтэй хүмүүс “ Жанжны шалгалт”  гэдэг туршин тагнах байгууллагын ажлаар Чойбалсан аймагт хүрээд  3 хонов. Би ч бас тэдний машин тэргийг жолоодож хүрсэн тул тэдэнтэй хамт байлцав. Дээрээс гэнэт бага машин тэрэгтэй хүмүүс ирж “ шашин хурх суман” / Хөлөнбуйр сум/ -ны сумын дарга хийгээд “ Хэрлэн баян сум” –ын сумын дарга Дорж нарыг даруйд нь баривчлах зарлиг хүлээсэн улс   байжээ. Энэ Дорж гэдэг бол уул Зүүн үзэмчин хошууны ван ноён болно. Монгол улсад хүрээд суман дарга тушаалтай байсан юм байжээ. Ингээд дээрээс ирсэн 2 бага машины хамт шалгалтын 7,8  машин цөм хөдлөв. Хэрлэн баян хайрханы баруун суга дахь их ой шугуйтай газар Дорж вангийн ордон байв. Орой дээрээ ганжууртай шүтээний монгол ордон хийгээд зангийн ордон, бор гэр , сангийн гэр, зарц нарын гэр гэх мэтийн 10-аад монгол гэрийг  нэг дор жигдрүүлэн барьсан байв. Дорж ван Бүрнээ сайдыг угтан гарч ирхэд нь би тодорхой үзэв. Тэр дөч шахам настай хялар шиг нүдтэй, мяраалаг шиг дундын биетэй, шар зүстэй хүн байв. Түүнийг баривчлахаар очсон хүмүүс  гэр ордыг цөм байцаасан боловч хурааж авсан юм дэмий байхгүйээ. Гэтэл аль нэгэн хүн хэлснийг бүү мэд “ хөдөө сүлд ард байна” гэж хэлэлцэв. Түүний гэрийн ар дахь товцог толгойн цаана хөх бүрээстэй бяцхан хам тэрэг байжээ. Би юм үзэхийг дурлаж тэднийг дагаж очив. Тэр хам тэрэгнээс олон лаврай чимгийн зүйл гарсан ба таван өнгийн хадгаар ороосон тохой шахам урт хуучирсан бор шартай бяцхан хайрцагыг нээж торгон хадгаар багласан нэг юм авч сугавчилан бусдыг нь тэр хэвээр орхиж буцан ирэв. Би дотоод яамны энгийн ажилтан хүнээс тэр хөдөө сүлд гэдэг нь юу байна гэж асуухад тэр  чинь гууль юмуу бүү мэд 2 хөл орчихмоор том дөрөө юм гэж хэлэв. Энэ үед Бүрнээ сайд тэр дөрөөг авч үзсэн бололтой. Тэр эмээлийн дөрөөг улсад ховор нандин эд шүү хэмээн хэлэх нь сонсогдов. Дараа нь би Улаанбаатар хотод хүрээд түүхийн музейг тойрон үзсэнд музейн зүүн хойд буланд ногоон бүрхүүлтэй ширээн дээр хөх торгоор бүрсэн хавирган хэлбэртэй эмээлийн том дөрөө байв. Бараг хүрэл дөрөө юмуу гэмээр харагдана. Музейг хамаарагч 70 орчим настай галхиа Намжил гэдэг өвгөнөөс  би асуухад тэр надад “ Энэ чинь зүүн үзэмчин хошууны Дорж вангийн хөдөө сүлд гэдэг чинь энэ шүү дээ гэж хэлж өгөв. Дорж ван бол феодал язгууртан гэж баригдсан биш, харин малд зохиомол хээлтүүлэг хийхийг эсэргүүцээд 5-н жил хорих ялаар шийтгэгдсэн гэнэ билээ. Би замд таараад ийм юм үзсэн гэж Дамдины ярисныг үзэх мэргэдэд хяналт болохын төлөө энд тэмдэглэв.   

== Монгол Улсад ирж суурьшсан нь ==
Өвөр Монголын [[Баруун Үзэмчин хошуу|Баруун Үзэмчин хошуунаас]] ирсэн үзэмчин нь [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар аймгийн]] [[Эрдэнэцагаан сум|Эрдэнэцагаан]], [[Зүүн Үзэмчин хошуу|Зүүн Үзэмчин хошуунаас]] ирэгсэд нь [[Дорнод аймаг|Дорнод аймгийн]] [[Сэргэлэн сум (Дорнод)|Сэргэлэн]], [[Баянтүмэн сум|Баянтүмэн]], [[Булган сум (Дорнод)|Булган]] сумдад голчлон суудаг. Үүнээс гадна Сүхбаатар аймгийн [[Баруун-Урт]], [[Түмэнцогт сум|Түмэнцогт]], Дорнод аймгийн [[Чойбалсан сум|Чойбалсан]] (Хэрлэн сум), [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]] болон бусад нутагт шилжин суусан үзэмчингүүд цөөн тоогоор байна.  

Судалгаагаар үзэмчиний 50 гаруй овог бүртгэгдсэн байна. Үүнд: “боржигон, шарнууд, түмчүүд, хавхчин, баргачууд, цагаан аймаг, чилингэр, урианхан, хэс, бярган, бухайн аймаг, халхчууд, огтор халх, үнэг шонхор, жороо, тэйх, жомнор, өргөдөг, унагачин, янгаад, буриад, дөрвөд, урианхай, хэрээд, бодонгууд, хэвтүүл, бурас, сартуул, бэлнүүд, гочид, баяд, бүрээчин, аохан, луусчин, ордчин, гонигууд, тэмээчин, тангууд, эшин, гурван хятад, бөх нар, горидууд, шарга морьтон, хайс, цохиочин, баарин, авгачууд, буурал, бураг, хар төвд, галзуу, зурхай, бухсалчи, улаан дээл”&lt;ref&gt;Т.Дисан. Үзэмчин. /Монгол улсын Угсаатны зүй-III: буриад, барга, үзэмчин, дарьганга, хотон, тува-цаатан, тува-малчин, хамниган ястнуудын угсаатны зүй (XIX-XX зууны зааг үе) (эрхэлсэн С.Бадамхатан) УБ, 1996, 141-р тал&lt;/ref&gt; зэрэг болно.

Одоо Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын төвд 200-300 үзэмчин, 1-р багт 100 гаруй өрх 350 гаруй хүн (210 өрх, 700 гаруй хүнээс) нь үзэмчин байна. Үзэмчин Судлалыг дэмжих нийгэмлэгийн тооцоогоор “үзэмчингийн 700-гаад өрх айл, 4000 гаруй хүн ам”буйгаас “Дорнодын Сэргэлэнд 300 гаруй өрх, Баянтүмэнд 100 гаруй өрх, Булганд 40-өөд өрх, аймгийн төвд 100 гаруй, Улаанбаатар хотод 100 гаруй өрх байна. Бусад нь бусад газраар байна”. Энэхүү 700 орчим өрх, 4000 гаруй хүн нь Дорнодын нутагт Зүүн Үзэмчин хошуунаас ирсэн Хэрлэнбаянгийн үзэмчингүүд, тэдний үр хойчсын тоо бололтой. Дорнодын Сэргэлэн сумын нийт 550 гаруй өрхөөс 300 орчим нь үзэмчин өрх, 2000 хүнээс 1200 орчим нь үзэмчингүүд  ажээ. 

Дээрх тоо баримт тойм хэдий ч бодит байдлаас төдийлөн зөрөхгүй болов уу. Статистикийн тооцоогоор үзэмчин ястны тоог дээр дурдсанаас хавьгүй цөөн  гэж үздэг ч энэ нь нилээд учир дутагдалтай. Учир нь социалист тогтолцооны үеийн үзэл суртлын улмаас гарал угсаагаа нууцлах, албан ёсны баримт бичигт “халх” ястан хэмээн бүртгүүлэх явдал үзэмчингүүдийн дунд түгээмэл байсан нь тэдний халхжих үйл явцад ихээр нөлөөлсөн болно. Тухайн үед үзэл суртлын дарамт ил ба далд, шууд ба шууд бус янз бүрийн хэлбэрээр илэрч байсны зарим жишээг дурдвал, хүмүүс “үзэмчин бол урдаас орж ирсэн хужаа”, “хар дотортой өвөрлөгчид”, “Хятадын тагнуул туршуул” гэх мэтээр нэр хоч өгөхөөс гадна “халх бол үндэстэн, бусад нь бага ястан” гэж үзэж байв. Түүнчлэн үзэмчиний хэл аялгуу (өвөрлөгч хэл аялгуу гэгддэг)-ны халх аялгуунаас ялгаатай учраас үзэмчингүүдийг элэглэх шоолох явдал багагүй байсан гэж ахмадууд хуучилдаг. Дээрх шалтгаанууд болон амьдарч буй орчин нөхцөлдөө дасан зохицох бодит шаардлагаар тэдний хэл аялгуу аажмаар халхжиж, үзэмчин ясны хүмүүс ч халх гэсэн данстай болжээ. Гэвч 1990-ээд оноос үзэмчиний угсаатны (бүлгийн) ухамсар сэргэж байна. 

Өвөр Монголын эрдэмтэд үзэмчиний талаар багагүй судалж зохиол бүтээл, сурвалж баримтын эмхтгэлүүд гаргаад буй ч манай улсад судалгааны бүтээл цөөн байна. Нилээд дорвитой нь эрдэмтэн Т.Дисаны “Монгол улсын угсаатны зүй–III” хамтын бүтээлд бичсэн “Үзэмчин” бүлэг юм. Тиймээс цаашид үзэмчин ястны талаар судлах нь зүйтэй гэж үзэж байна. Үзэмчингүүд түүхэн хугацаанд хаагуур нутаглаж байсан, хэрхэн нүүдэллэж, хэдийнээс Өвөр Монголын Зүүн, Баруун Үзэмчин хошуунд суух болсон талаар судлаачид нилээд зүйлийг бичсэн билээ. Тиймээс энэх талаар нурших нь илүүц биз ээ.  

Өвөр Монголын эрдэмтэн Н.Түвдэн, В.Намжилсүрэн, З.Цэрэндонров, З.Дэмбэрэл нар: “Үзэмчин Зүүн гарын хошууны 14-р үеийн засаг төрийн эрдэнэ бэйл дархан ван Минжүүрдорж 1945 оны хуучин улирлын 11 сарын эхээр нэг бүлэг айл өрхийг албадлагаар БНМАУ-д нүүлгэн аваачсан ба түүний албадлага шахамдлагыг хайхралгүй … эх нутагтаа үлдсэн айл өрх, хүн амын үнэн бодат тоог тэмдэглэн үлдээж түүхийн гэрч баримт болгоё. Тухайн үед Үзэмчин Зүүн гарын хошууны есөн сум, зургаан хийдээс долоон сум, таван хийдийг Халхад нүүлгэжээ… Бүх нүүлгэсэн айл өрх 437, 1751 хүн, үүнд, эрэгтэй 807 хүн, эмэгтэй 944 хүн буй. Нутагтаа үлдсэн айл өрх 316, 1308 хүн байв” хэмээн тэмдэглэжээ.

Дээрх ишлэлээс үзэмчингүүд Монгол улсын нутагт албадлагаар орж ирсэн гэсэн санааг олж харж болохоор байгаа ч Сүхбаатар, Дорнод аймгийн үзэмчингүүдийн ярьж буйгаас үзвэл албадлага шахалт төдий л байгаагүй мэт. Мөн Дэлхийн II дайны үед өвөр монголчууд Хятад, Японы давхар дарамт дор зовж зүдэрч байсан учраас дүрвэж, Ар Монголын нутаг руу нүүж ирсэн гэх үзэл түгээмэл байдаг. Бид үзэмчингүүд Ар Монголд нүүж ирэх тухайн үед Өвөр Монголд нөхцөл байдал ямар байсан, яагаад нүүж ирэх болсон, хэрхэн нүүдэллэж ирж, суурьшсан зэргийг үзэмчиний ахмад настнууд, тэдний үр хүүхдээс багахан хэмжээгээр тодруулснаа сийрүүлэн бичье.

Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын үзэмчингүүд (Баруун үзэмчин хошууны үзэмчингүүд) анх тус нутагт ирж суух болсон тухай нутгийнхны ярьж буйгаар, “1945 оны чөлөөлөх дайны үед зарим япончуудыг баривчлаад Ар Монгол руу хүргэж ирэхэд дандаа ид 18-19 насны залуус явсан бөгөөд япончуудыг хүргэж ирчхээд буцаж очоод хүмүүсээ нүүлгэж ирсэн байна. Мөн учир мэдэх хүмүүс гөрөө хийх нэрийдлээр явахдаа Ар Монгол руу ирж нөхцөл байдлыг судлаад буцдаг байсан ба дээр үед эхлээд арван хэд хориод айл ирсэн, сүүлдээ 1945 оноос 1949 оны хооронд 40-өөд өрх орж ирсэн бололтой юм” [12]. Гэхдээ 1945 онд 2 бригад хүмүүс тус суманд орж ирсний нэг баг нь хуучид нөгөө баг нь үзэмчингүүд байсан байна. 

Ардын авъяастан, ахмад настан С.Хишгээ (73 нас, эм, 2006) гуай: “Урд Өвөр Монголд сургуулийн сурагч байхад хоёр япон, нэг монгол багш байсан. Нэг өдөр сургууль дээр ирсэн чинь нөгөө япон багш нар байсангүй, харин нэг монгол багш л байсан… Бид сургуулиас гараад ирэхэд сургуулийг явган цэрэг бүсэлчихсэн байсан. Би ч нэгдүгээр ангийн жаахан хүүхэд болохоор юугаа ч мэдэх вэ, цэргүүдийн хоорондуур гарах гэж зүтгэхэд толгойг маань илээд гаргасан, би ч гараад явчихсан. Хөдөө модон дотор 2 хоног нуугдаж хэвтэж байгаад (манай аав хүрээд очсон байсан юм) дараа нь тэнд нэг айлд байж байгаад нааш нүүж ирсэн. Удалгүй 2 хоноод урд хил дээр ирсэн. Монгол цэргүүд биднийг хамгаалж явсан, тэгэхгүй бол Орос цэргүүд хүн амьтныг нь айлгаад, мал, ачаа барааг нь булааж авдаг байсан. Нэг мэдэхэд Өгөөмөрийн тэнд бугын хашаанд тулаад ирсэн байсан. Ирсэн хүмүүс Урт, Зотол суманд харъяалагддаг. Хамгийн түрүүнд ирсэн нь 48 өрх ирж байсан. Хамгийн сүүлд 1948 онд 11 өрх нэг орж ирж байсан. Их сайхан эхнэр хувцастай хүмүүс ирж байсан. Манайх хамгийн эхний 1945 оныход ирсэн. Биднийг дүрвэж ирэхэд хүмүүс замд тосч угтаж авч байгаагүй, бид дүрвэж ирж байгаа болохоороо нохойныхоо амыг хүртэл чимээгүй байлгахын тулд зууртал нь боочихсон ирж байсан. Олон малтай баячууд орж ирж байсан” хэмээн хуучилсан юм. 

Харин тус сумын мянгат малчин Н.Мөнхөө гуай (75 нас, эр, 2006): “1945 оны байлдааны үе 6 сарын 6-7-ны үед байх. Манайх бүр хол Хөххотын урдаас үхэр тэргээр яг 30 хоног нүүгээд Бичигтийн энд Лхачинвандад уулын тэнд хүрч ирсэн. Өвөр Монголын 49 хошуутай байсан, тэр олон хошуунаас хүмүүс нүүж ирнэ гэдэг бол нүсэр юм болно доо. Гэтэл Хятад залийн улс болохоор Хятадад ардчилал тогтсон гэж хэлээд… Тэгсэн чинь нөгөө хүмүүс чинь буцаад нүүнэ шүү дээ. Буцаж нүүгээд, тэрнээс 15-хан Баруун үзэмчин айл 1945 оны зун орж ирсэн. Би 15 настай байсан. Манай эцэг баян Нямарк 7 хүүхэдтэйгээс 4 хүүхэд нь орж ирсэн, би ганцаараа эрэгтэй. Манайх 4000 хоньтой, 1000 адуутай, 300-гаад үхэртэй, тэмээ ердөө байхгүй, 7 ямаатай айл байсан. Манай малыг төр хураасан. Манай аавыг ноос дутаалаа гээд 1952 онд шоронд явсан. 1953 онд малыг нь дийлэхгүй болохоор улсад өгье гээд өгсөн” гэж өгүүлсэн юм. Ирсэн мал хөрөнгө бүхий айлуудын талаар өөр зөрүүтэй бас нэгэн мэдээ байгааг энд дурдвал, баян Нямарк (Хонин сүрэг нь 10000 гарч байсан), Төмөрцэрэн (Үхэр нь 2000 гарч байсан), Жавжаа, Хоржийлха, Батаа тайж зэрэг олон малтай хүмүүс байсан гэсэн мэдээ байна. Нүүж ирсэн үзэмчингүүдийн ихэнх нь тус сумын Хөндлөн хайлааст [13] гэдэг газар суурьшсан байна. 

Үзэмчингүүд Ар Монголд нүүж ирэх хүсэл эрмэлзлэлтэй байсаар ирснийг зарим газар усны нэр, ахуйн дадал хэвшил гэрчилдэг. Тухайлбал, Х.Ганболд [14] “Үүд, Хатавч нэртэй 2 газар байдаг. Энэ Үүд нь одоогийн Бичигтийн хилийн боомт байгаа газрын орчим бий. Үзэмчингүүд манай үүд хойшоо харж байдаг гэж ярьдаг бөгөөд бид (Ар Монголд) үүдээрээ орж ирсэн улсууд гэж ярьдаг. Бас эмээлийн бүүргийг хойшоо харуулж тавьдаг. Энэ нь үзэмчингүүдийн Ар Монголд орж ирэх хүсэл бодолтой нь холбоотой. Одоо ч хүртэл бид эмээлээ хойш харуулж тавьдаг. Баруун, Зүүн хатавч гэж 2 уул хилийн цаана 6-7км-т бий. Одоо ч гэсэн Хатавчийн застав гэж байдаг” хэмээн ярьсан юм. 

Харин Дорнод аймгийн үзэмчингүүдийн (Зүүн үзэмчин хошууны) Ар Монгол нутагт орж ирсэн тухайд, Зүүн үзэмчин хошуунаас 1945 онд 400 гаруй өрх орж ирж Халхгол Сүмбэрийн нутагт 1945-1947 оны хооронд суугаад улмаар одоогийн байгаа нутагтаа нүүдэллэн ирж суурьшжээ. Аймгийн архив дахь 1947 оны Хэрлэнбаян сумын улсын мал тооллогын дүнтэй холбоотой материалаас үзэхэд, тухайн онд 456 өрхийн 47130 толгой мал, тэмээ 107, адуу 5062, үхэр 7672, хонь 23553, ямаа 10736 тоологдож байсан байна. 1956 онд Хэрлэнбаян сум гэж байгуулагдаад, 1961 онд Дорнод аймгийн Хөгнө сумтай нийлсэн. Нийлээд Сэргэлэн сум байгуулагдсан (Л.Түвдэнням, 53 нас, эр, 2006). Зүүн үзэмчин хошууны үзэмчингүүд Ар Монголд ирж суух болсон нь мөн л тухайн үеийн түүхэн нөхцөл байдалтай холбоотой. Өвөр Монгол чөлөөлөх дайны өмнө феодалын засаг төртэй хэвээр байсаар 1944 онд феодалын дарлалаас салсан байна. Мөн чөлөөлөх дайнаар Японы дарлалаас салсан ажээ. Алба татвар ихтэй, цэргийн албанд насаараа явдаг, хүнд эрүү шүүлт тулгадаг байсан болохоор тэр үеийн БНМАУ гэдэг бол ардын хувьсгал ялсан, эрх чөлөөтэй сайхан орон гэдгийг тэд анхнаасаа мэдэж байсан ч улс төрийн хэргээр баригдахгүйн тул далдуур ярьж байжээ.                              

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Монгол овог аймаг]]</text>
      <sha1>lto25ohon9warnqm52c9tasg28mbhan</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Файл:Dandar.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>36766</id>
    <revision>
      <id>777783</id>
      <parentid>364837</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T10:28:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.161.99</ip>
      </contributor>
      <comment>Би үнэнийг л бичсэн</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="201" />
      <sha1>odm2wa79v08ha5obhxwqcclgoc6ti8l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>1945 оны чөлөөлөх дайн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39027</id>
    <revision>
      <id>777762</id>
      <parentid>777738</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T01:59:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zorigt</username>
        <id>49</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/Higheo|Higheo]] ([[User talk:Higheo|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31877" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = 1945 оны чөлөөлөх дайн &lt;br&gt;Зөвлөлт-Японы дайн (1945)
| partof      = [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] 
| image       = [[Зураг:1945 оны Чөлөөлөх дайн.png|300px]]
| caption     = Квантуны армийн эсрэг давшилт, 1945 оны 8 сар.
| date        = 1945 оны 8 дугаар сарын 09-21
| place       = [[Манжуур]]/[[Манж-Го]],&lt;br /&gt;[[Өвөр Монгол]]/[[Мэнзян]],&lt;br/&gt;[[Зүүн Хойд Хятад]],&lt;br /&gt; Умард [[Солонгос]]
| territory   = ЗХУ Сахалин арлын өмнөд ба [[Курилийн арлууд]]ыг эзлэн авснаар газар нутгийн маргаан одоо ч үргэлжилж байна
| result      = ЗХУ-ын ялалт.&lt;br /&gt;Япон бууж өгсөн.&lt;br /&gt;Өвөрмонголыг чөлөөлсөн.&lt;br /&gt;Манжго улс үгүй болсон.&lt;br /&gt;БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхийн эхлэл болсон
|combatant1= [[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[ЗХУ]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1940-1945).svg|22px]] [[БНМАУ]]
|combatant2= [[Зураг:Merchant_flag_of_Japan_(1870).svg|border|22px]] [[Японы эзэнт гүрэн]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag_of_Manchukuo.svg|22px]] [[Манж-Го]]&lt;br&gt;[[Зураг:Flag of the Mengjiang.svg|22px]] [[Мэнзян]] 
|commander1 =  [[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Александр Василевский|А. Василевский]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Родион Малиновский|Р. Малиновский]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Кирилл Мерецков]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Максим Пуркаев]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Иван Юмашев]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Неон Антонов]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1930; variant).svg|22px]] [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]]
| commander2  = [[Зураг:War flag of the Imperial Japanese Army.svg|border|22px]] [[:ja:山田乙三|Ямада Отозо]] {{surrender}} &lt;br&gt;[[Зураг:War Ensign of Manchukuo.svg|22px]] [[Пү-И]] {{surrender}} &lt;br&gt;[[Зураг:Flag of Mongol Military Government (1936-1937).svg|22px]] [[Дэмчигдонров]] {{surrender}} 
| strength1   = '''ЗХУ:''' &lt;br/&gt;1,685,500 цэрэг&lt;ref name=glantz2 /&gt; &lt;br/&gt;26,137 их буу &lt;br/&gt;1,852 гаубиц &lt;br/&gt;5,556 танк, өөрөө явагч их буу &lt;br/&gt;5,368 нисэх онгоц&lt;br/&gt;'''БНМАУ:'''&lt;br/&gt;Монголын  талаас Ардын хувьсгалт цэргийн 5, 6, 7, 8 дугаар Морьт дивиз, морьт тусгай хороод, 7-р механикжуулсан хуягт бригад, танк,  их  буу,  авто  тээврийн  болон  холбооны  тусгай  хороо,  нисэх холимог  дивиз,  шимийн  инженерийн  тусгай  салбар  зэрэг  гол  анги нэгтгэл,  хилийн  цэргийн  отряд,  застав,  Ардын  өөрийгөө  хамгаалах сайн  дурын  морьт  отрядын  ангиуд 16,000-22,000 цэрэг&lt;ref&gt;[http://sonin.mn/news/culture/46723 Чөлөөлөх дайнд Монголын 21 мянга гаруй цэрэг дайчин оролцжээ]&lt;/ref&gt;
| strength2   = '''Япон:''' &lt;br/&gt;1,217,000 цэрэг &lt;br/&gt;5,360 их буу &lt;br/&gt;1,155 танк &lt;br/&gt;1,800 нисэх онгоц &lt;br/&gt;1,215 хуягт машин&lt;ref name=&quot;Glantz&quot;&gt;LTC David M. Glantz, [http://cgsc.leavenworth.army.mil/carl/resources/csi/glantz3/glantz3.asp &quot;August Storm: The Soviet 1945 Strategic Offensive in Manchuria&quot;]. Leavenworth Papers No. 7, Combat Studies Institute, February 1983, [[Fort Leavenworth]] [[Kansas]].&lt;!-- Mirrored at, or redirected from/to, http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/glantz3/glantz3.asp --&gt;&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;'''Манжго:''' &lt;br/&gt;200,000 цэрэг&lt;ref&gt;Jowett, Rays of The Rising Sun, Pg. 36&lt;/ref&gt;&lt;br/&gt;'''Өвөр Монгол:''' &lt;br/&gt;17,000 цэрэг
| casualties1 = 9,726 алагдаж шархадсан&lt;br /&gt;сураггүй алга болсон WIA&lt;ref name=glantz2&gt;Glantz, David M. &amp; House, Jonathan (1995), ''When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler'', Lawrence, Kansas: University Press of Kansas, ISBN 0-7006-0899-0, p. 300&lt;/ref&gt;
| casualties2 = 83,737 алагдсан&lt;br/&gt;640,276 олзлогдсон
}}
Японы эрх баригчид дэлхийн II дайны туршид Герман, Италитай байгуулсан гэрээндээ үнэнч  байж,  нэгдсэн  үндэсний  эсрэг  Номхон  далай  ба Хятадад дайны  ажиллагаа  явуулж  байв.  ЗХУ  болон  Монголд  довтлох стратегийн  төлөвлөгөө,  зорилгоо  орхиогүй,  гагцхүү тохиромжтой цаг мөчийг хүлээж байжээ.

 1943 онд  Монгол, Зөвлөлтийн  цэргийг  хилийн  ойролцоо районд байлдах операцын төлөвлөгөөг бэлэн болгосон байжээ. Япон  Монгол  улсын  хилийн  ойролцоо  цэргийн  их хүчийг хуримтлуулж, Хаалган, Рашаан, Жанчхүүгийн (Чжанцзя коу) даваанд  том  бэхлэлт  байгуулж,  цэрэг  дайны  хэрэгцээний  төмөр зам,  засмал  зам,  нисэх  онгоцны  буудал  барьсан  байв.  БНМАУ-ыг өдөөн хатгаж, урьдын адил хил хязгаарыг зөрчсөөр байв. 
Япон Монгол улсын тухай элдэв гүтгэлэг тарааж, Хятад, Өвөр Монголын  ард  түмнийг  Монголын  эсрэг  хандуулах  гэж  оролдож байжээ. 
1945 оны VII сарын 26-нд Японтой байлдаж байсан АНУ, Англи, Хятад  гурван  гүрнээс  үг  дуугүй  бууж  өгөх  тухай  шаардлага  тавив. 
Түүнийг Японы засгийн газар хүлээж авсангүй. 
Зөвлөлт  засгийн  газар  Крымийн  бага  хурлаас  хүлээн  авсан үүргээ  биелүүлэн, 1945 оны IV сарын 5-нд,  Японтой  байгуулсан харилцан үл довтлох гэрээг цуцалсан бөгөөд наймдугаар сарын 9-нд [[Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа|Японы эсрэг дайн зарлав]]. 
Японы  милитаризмыг  бут  цохиж,  дэлхийн  хоёрдугаар  дайны сүүлчийн  голомтыг  унтраахын  төлөө  явуулсан  шудрага  хун төрөлхтний нийтийн ариун үйлсэд хувь нэмэр оруулах, еөрийн орны аюулгүй байдлыг  хангах, Монгол-Зөвлөлтийн  харилцан  туслалцах протокол  гэрээгээр  хүлээсэн  үүргийг  харгалзан  БНМАУ-ын Засгийн газар 1945 оны VIII сарын 10-нд Японд мөн дайн зарлав. 
Монгол  ардын  хувьсгалт  цэрэг  нь  оперативын  удирдлагын хувьд  Зөвлөлтийн  армийн  Өвөр  Байгалын  фронтын  бүрэлдэхүүнд дэслэгч  генерал  И.А.Плиевийн  удирдлагад  багтаж,  зөвлөлтийн нэгтгэл ангиудын хамт «өмнөд бүлэг» гэгч морьт механикжуулсан группийг  бүрэлдүулсэн  билээ.  Тус  группэд  Монголын  талаас Ардын хувьсгалт цэргийн 5, 6, 7, 8 дугаар Морьт дивиз, морьт тусгай хороод, 7-р механикжуулсан хуягт бригад, танк,  их  буу,  авто  тээврийн  болон  холбооны  тусгай  хороо,  нисэх холимог  дивиз,  шимийн  инженерийн  тусгай  салбар  зэрэг  гол  анги нэгтгэл,  хилийн  цэргийн  отряд,  застав,  Ардын  өөрийгөө  хамгаалах сайн  дурын  морьт  отрядын  ангиуд  оролцжээ.  Тус  группэд  бүгд 42 мянган цэрэг, офицер, 28 мянган морь, 403 танк, хуягт машин, 610 их буу, миномёт, пуужинт их буу багтаж байв. 
Манай  зэвсэгт  хүчнийг  БНМАУ-ын  маршал  Х.Чойбалсан, дэслэгч  генерал Ж.Лхагвасүрэн нар командалжээ. 
Японы  эсрэг  дайнд  бэлтгэх  ажил  БНМАУ-д 1945онд эхэлжээ. 1945оны VII сард  Х.Чойбалсан  нар  зөвлөлтийн  дээд удирдлагатай уулзан,  дайнд хэрхэн оролцохыг урьдчилан тохирсон байжээ. 1945 оны долоо, наймдугаар нисэх дивиз, хуягт бригад, их буу,  холбооны  хороод  зэрэг  техникийн  анги,  нэгтгэлийн  хүн  хүч, зэвсэг  техникийг  өргөтгөн  шинэчилж  хуваарилсны  дээр  морьтдивиз, хороодын  сэлэмт  суман  бүрийн  галын хүчийг  зузаатгасан  байна. 35 хүртэлх  насны  идэрчүүдийг  цэргийн  албанд  дайчлан  татав.  Шинэ цэргийг хүчний төвлөрөлтийн түшиц газар саадгүй хүргэх зорилгоор 22 400 гаруй  морь  бүхий 102 өртөө  байгуулж,  армийн  агтны  тусгай дивизион,  рот-отрядуудыг  байгуулжээ.  Артал,  эмнэлгийн  албыг бэхжүүлсэн байна. 
Морьт  механикжуулсан  группийн  бүрэлдэхүүнд  орсон Монгол-Зөвлөлтийн  цэргийн  гол  анги  нэгтгэл 1945 оны VII сарын сүүлчээр Сайншанд, Байшинтын районд БНМАУ-ын өмнөд хилээс 90-100 км-ийн  зайд жигдэрч, байлдааны бэлтгэлийг дууссан байв. 
БНМАУ-ын  зэвсэгт  хүчний  бүрэлдэхүүнд  нь  багтаж  байсан Өвөр  Байгалын фронтын өмнөд бүлэг давшилтынхаа гол цохилтыг БНМАУ-ын  Тамсагбулагийн  районоос  Их  Хянганы  нурууг  давж Чанчунь,  Мүгдэнгийн  чиглэлээр  хийж,  фронтын  бусад  хүчтэй 
хамтран  Квантуны  армийг  Манжуурын  төв  хэсэгт  бүслэн  бут цохих  үүрэгтэй  байв.  Долоннуур-Жэхэгийн  чиглэлийн бүрэлдэхүүнд Монголын талаас 5-р морьт дивиз, танкийн 3-р хороо, холбооны  тусгай  хороо,  нисэх  холимог  дивиз,  мен 11, 12-р  тусгай морьт хороо зэрэг анги нэгтгэл багтаж байв. 
Чуулалт  хаалга  буюу  Жанчхүүгийн  чиглэл  дэх  Монгол-Зөвлөлтийн  мотомеханикжуулсан  анги  нэптэлээс  бүрдсэн  хоёрдахь группт МАХЦ-ийн мотомеханикжуулсан 7-р хуягт бригад, их бууны 3-р хороо багтаж байжээ.

==Байлдааны үйл ажиллагаа==

1945  оны VIII сарын 9-нд  Долоннуур-Жэхэгийн  чиглэлд давших  группийн  гол  хүч  БНМАУ-ын  хилийг  давав. 10-13-ны өдрүүдэд  МАХЦ-ийн 5, 6, 7, 8 дугаар  дивиз  Зөвлөлтийн  армийн механикжуулсан  группийн  хамт  дайсны  эсэргүүцлийг  няцааж, Шеншингийн овоо, Тайпуу усны худгаас зүүн тийших газрыг эзлэн Шанага,  Арцагаан  нуур,  Яндуусүм,  Тасын  овоо  зэргийг  чөлөөлж, VIII сарын 13-нд Далай нуурын заагт хүрчээ. Монгол-Зөвлөлтийн  цэрэг  тэндээс 150 гаруй  км  үргэлжилсэн Цахарын их элсэн манхны усгүй, бартаат замыг туулж, БНМАУ-ын хилээс 450 км-т орших  Долоннуур хотод тулж очив. Тэнд Япон-Манжго-гийн хамгаалалтын том хүчний шургуу эсэргүүцлийг дарж, VIII сарын 16-нд Долоннуур хотыг чөлөөлжээ. Ингэснээр Монгол-Зөвлөлтийн  цэрэг Их Хянганы нурууны хормойд хүрсэн байна.  

Монгол-Зөвлөлтийн  морьт  механикжуулсан  группийнхэн байгаль  цаг  уурын  элдэв  бэрхшээлийг  туулан  цааш  зогсолтгүй давшжээ. МАХЦ-ийн 5,7-р  дивиз, Зөвлөлтийн  цэрэгтэй  хамт VIII сарын 17-нд  Фынин  хот, 20-нд Саньчакоугийн районыг, 21-нд Луньхуа хотыг чөлөөлжээ. Наймдугаар сарын 19-нд  МАХЦ-ийн 7, 8-р  дивиз Зөвлөлтийн армийн ангиудын хамт Жэхэ хотод оров. Наймдугаар сарын 20-нд Жэхэд байсан Японы цэргийн гарнизон Монгол-Зөвлөлтийн группийн командлалд зэвсгээ хураалган  бууж  өгчээ. Энд Япон-Манжго-гийн 8000 гаруй цэрэг офицер, 9126 винтов, 123 пулемёт, 15  миномёт, 6 их  буу, 3 хөнгөн  танк, 300 авто  машин,  зэвсэг хэрэгслийн 42 агуулахыг олзолжээ. Монгол-Зөвлөлтийн цэрэг Жэхэ хотыг чөлөөлж, түүний орчинд хяналт тогтоосноор Манжуур дахь Квантуны арми хойд Хятад дахь бэлтгэл хүчнээсээ таслагдаж, Өвөр Байгалын фронтын гол хүч баруун жигүүрээсээ аюулгүй болжээ. 

Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан группийн командлалын тушаалаар  МАХЦ-ийн 6-р  дивиз VIII сарын 21-ний өглөө Аньзятунь хотыг  дайран авчээ. Тулалдаанаар Японы 8-р явган бригадын 150 гаруй цэрэг, офицерыг буулган авч, үлэмжхэн зэвсэг хэрэгсэл,  хэд  хэдэн  агуулахыг  олзолсон  байна. 6 дугаар  дивиз давшилтаа  үргэлжлүүлсээр  БНМАУ-ын  хилээс 1010 км  алсалсан Губэйкоу  хотын  районд  хүрч  МАХЦ-ийн 5 дугаар  морьт  дивизтэй нийлэв. Хоёр  дивиз VIII сарын 21-ний  үдээс хойш  тэрхүү  хотыг  чөлөөлжээ. Японы эзэн хааны 8 дугаар корпусын 31,35 дугаар тусгай отряд,  их  буу,  танк  эсэргүүцэх  их  буу, минометын  батарейн 1300 цэрэг  офицер  буун өгч,  үлэмж  хэмжээний  зэвсэг,  эд  хогшил, галт  хэрэгслийн  агуулахыг  олзолсон  байна.  5, 6 дугаар  морьт  дивиз  бусад  ангийн хамтаар дайсны үлэмжхэн хүч  бөөгнөрсөн Миюнь  хотын  зүг  давшилтаа  үргэлжлүүлэн VIII сарын 22-нд уг тод тулж очсон юм. Чуулалт  хаалганы  чиглэлд  давшсан  Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн Мото механикжуулсан анги нэгтгэл, VIII сарын 9-ний үдэш Замын-Үүдээс хөдөлж, Япон-Өвөр Монголын цэргийн анги салбарыг устгаж, мөн шөнө Цагаан  овоо  суманд  хүрчээ. Цааш  давших  замдаа  Нянзан  хотыг эзлээд улмаар VIII сарын 11-нд Монголын хилээс 200 гаруй км-ийн зайд орших Баруун  Сөнөд,  Вангийн  хүрээг чөлөөлөв. 

Монгол-Зөвлөлтийн  хамтарсан  хүч  цааш  давшиж,  тус  улсын хилээс 300 шахам км алсад орших Завсар (Чансыр) хотыг VIII сарын 13-нд эзлэн авч улмаар тус хотоос 113 км-т орших 95 мянган хүнтэй Жанбэй хотыг VIII сарын 18-нд дайран эзэлжээ. Дүүрэгтээ цэргийн хэд  хэдэн  хотхон,  нисэх  онгоцны  буудалтай,  цэргийн  хуаран,  аж үйлдвэрийн  газар,  цахилгаан  станц,  радио  станц,  авто  машины засварын газар бүхий олон замын уулзвар зангилаа Жанбэй хотыг авснаар  Монгол-Зөвлөлтийн  цэрэг  Жанчхүүгийн  давааны  бэхэлсэн районд тулж очив. БНМАУ-ын  хилээс 560 км  хол  оршдог  Жанчхүүгийн  даваа  бол хойд талаас Чуулалт хаалга орох гол замыг халхалсан Японы цэргийн чухал түшиц газар, байлдааны бат бэх бэхлэлт бүхий район байв. Энд Японы империалистууд 1935-1940 онд 40 000 хятад иргэнийг дайчлан ажиллуулж 35 км урт, 10 км өргөн  бэхлэлт  байгуулж, түүндээ олон тооны  тулгуурт  байр,  их  буу,  пулеметын  галын  цэг  байрлуулснаас гадна тухайн цагтаа сүүлийн үеийн техник хэрэгслээр тоноглогдсон газар  доогуур  харилцах  суваг,  орон  сууц,  агуулахын  олон  барилга байгууламжтай байжээ. Бэхэлсэн районыг хоёр давхар төмөр утсан тор,  танк  эсэргүүцэх  өргөн,  гүн  шуудуугаар  тойруулан  нэвтрэх  сүв, хажуугаар  гарах  замыг  минажүүлсэн  байжээ.  Япончууд  энэ бэхлэлтээ «давагдашгүй цайз» гэж үзэж байв. Жанчхүүгийн  давааны  бэхэлсэн  районыг  эзлэн  авах  байлдааны үүрэг зөвлөлтийн 27 дугаар мото буудлагын бригад, МАХЦ-ын 7 дугаар  мото  механикжуулсан  хуягт  бригадын  дайчдад  оногджээ. VIII  сарын 18-нд  Монгол-Зөвлөлтийн  армийн  анги  дайсны хүчийг туршин байлдаж бэхлэлтийн зохион байгуулалт, галын гол цэгийг  илрүүлсэн  нь  тулалдааны  цаашдын  амжилтад  чухал  тус болжээ. Жанчхүүгийн  давааны  төлөө  байлдаанд  МАХЦ-ийн хурандаа  Нянтайсүрэнгийн  командалсан 7 дугаар  хуягт  бригадын дайчид  гарамгай  тулалджээ.  Дэслэгч  Санжаагийн  командалсан миномет  салааны  дайчдын  мэргэн  галын  цохилт  нь  анги  салбарын давшилтыг  хангахад  чухал  үүрэг  гүйцэтгэжээ. Тус салааны наводчик  Д.Данзанваанчиг,  туслах  наводчик  Д.Цэрэндорж  нар дайсны  хүнд  пулемет 2, хөнгөн  пулемет 3-ыг  сөнөөж  Японы 20 гаруй  цэрэг,  офицерыг  устгажээ.  Буудлагын  нэгдүгээр  ахлагч Дүүдэйн  салаанд  хүч  нэмэгдүүлж  өгсөн  дэслэгч  Г.Дашдондогийн хамт  салаагаа  хошуучлан  давшиж  дайсны  хориглолтыг  эн  түрүүнд сэтэлж  Японы  хүнд,  хөнгөн  пулемётын  галын  цэг 10 гаруйг 30 гаруй  цэрэг  офицерын  хамт  устгажээ. Тулалдааны үед Л.Аюуш 11 гаруй удаа шархадсан боловч алхам ч ухралгүй урагш тэмүүлэн байлдсаар сумаа дуусган пулемётынхаа гол төмрийг салган авч дайран ирсэн дайсантай гард тулалдаж олныг устгаад эх орон, ард түмэндээ өргөсөн ариун тангаргаа үнэнчээр биелүүлж баатрын ёсоор амь үрэгджээ. Холбоо салааны  тасгийн дарга, ахлах түрүүч Жанчив дайсны  шуурган галын дундуур тасарсан холбоог хоёр газраар залгаад,  гурав  дахь тийш мөлхөн очиж гар нь шархадсан  учир тасарсан  хоёр үзүүрийг нийлүүлэн шүдэндээ зууж холбоог залгуулаад, ангийнхаа давшилтыг хангаж байлдааны үүргээ баатарлагаар биелүүлэн амь эрсэджээ. Энэ мэт гарамгай гавьяа байгуулсан дарга, байлдагч олноор төржээ. Монгол-Зевлөлтийн анги нэгтгэл ийнхүү  3 хоногийн ширүүн байлдааны эцэст Японы цэргийн бэхлэлтийг эвдэн дайсныг бут ниргэж, VIII сарын 21-нд Чуулалт  хаалганы  районыг  чөлөөлснөөр  байлдааны ажиллагааг  ялалтаар  дуусгав.  Энэ  тулалдаан  дайсан  олон  зуун цэрэг, даргаа алдан зэвсэг техникийн үлэмж хохирол хүлээж ухран зугатжээ. Цэргийн  нам, улс  төрийн  байгууллагаас  Өвөр  Монгол, Хятадын  ард  түмэнд,  Монгол-Зөвлөлтийн  армиудын  үүрэг  зорилт, империалист  Японы  дайнч  түрэмгий,  колонийн  бодлогыг тайлбарлан  таниулж  байв.  БНМАУ-ын  нутаг  Тамсаг  булаг, Халхын  голын  районоос)  довтолгоонд  орсон  Улаан  армийн  Өвөр Байгалын анги нэгтгэлүүд усгуй элсэн цол хээр, Их Хянганы өндөр нурууг  даван Солон, Хайлаарын чиглэлд  дайсныг бут цохиод, VIII сарын 18, 19-нд  Манжуурын  аж  үйлдвэр,  засаг  захиргааны  чухал төвүүдэд тулж очжээ. Өвөр Байгалын фронтын ба Алс Дорнодын 1, 2  дугаар  фронтын  цэрэг,  Амар  мөрний  нэгдсэн  флотын  хүч Манжуурын  баруун  хойд  болон  зүүн  талаас  зэрэг  давшиж  Японы хуурай  замын  цэргийн  гол  хүч  Квантуны  армийг  бүслэн  бут цохиж, зүүн хойт Хятад, Солонгосыг Японы дарлалаас чөлөөлжээ. ЗХУ-ын Номхон далайн умард флотын цэрэг Сахалины өмнөт хэсэг, Курилийн арлуудыг дайснаас бас чөлөөлжээ. 1945 оны IX сарын 2-нд  Японы  зэвсэгт  хүчний  командлал  үг  дуугүй  бууж  өгөх тухай актанд  гарын  үсэг  зуржээ.  Японы  дайнд  МАХЦ-ээс  алагдсан, сураггүй алга болсон хохирол нийт 78 хүн болжээ. Мөн Японоос 594000  хүн  олзлогдсоноос  МАХЦ-ийн  олзолсон  нь 12318 хүн болсон байна. Үүгээр дэлхийн II дайн дуусав. 

==Дайны үр дүн==
Японы  милитаризмыг  устгахын  төлөө  явуулсан  тулалдаанд.эх оронч  үзлээр хүмүүжсэн  МАХЦ,  улстөрийн өндөр ухамсартай, зориг хатуужилтай, байлдах уран чадвартай орчин үеийн арми болж төлөвшсөнийг  яруу  тод  батлан  харуулав.  Байлдаанд  онц  гарамгай тулалдаж  зориг  баатарлагийн  үлгэр  жишээ  үзүүлсэн  Л.Аюуш, Д.Данзанваанчиг,  С.Дампил,  М.Жанчив,  Г.Дүүдэй, Д.Нянтайсүрэн, П.Чогдон нарын зэрэг хүмүүст БНМАУ-ын баатар 
цол хүртээсэн юм. Түүнчлэн МАХЦ-ийн байлдагч, анги нэгтгэлийн дарга, улс төрийн ажилтан 2000 гаруй хүнийг БНМАУ-ын төрийн дээд 
шагнал  одон  медалиар  шагнажээ.  Зөвлөлтийн  Улаан армийн 800 шахам хүнийг  монголын  одон  медалиар  шагнажээ.  Японы милитаризмыг бут цохих 
нийтийн шударга тэмцэлд БНМАУ, зэвсэгт хүчнээ оролцуулж, Зөвлөлтийн  Улаан  армийн  хамт  Японы  хуурай  замын  гол хүч Квантуны армийг бут  цохиход мөр зэрэгцэн тулалдаж, Ази  тивд  дайны  сүүлчийн  голомтыг  унтрааж,  энх  тайван байдал  тогтоох,  дорно  дахины  дарлагдсан  улс  түмний  эрх чөлөөгөө олох тэмцэлд дэмжлэг үзүүлж, улс орныхоо тусгаар тогтнолыг  бэхжүүлж учирч байсан аюулыг арилгав. Манай улс ариун  шударга  үйлсийн  төлөөх тэмцэлд хүн  хүчний болон эд материалын  ихээхэн  хохирол  хүлээсэн  юм.  Японы  зүгээс БНМАУ-ын эсрэг зарлаагүй дайныг эхэлсэн  1935 оноос 1939 оны  Халхын  голын  байлдааныг  дуусталх  үе  болон 1945 онд МАХЦ-ын явуулсан  чөлөөлөх  дайны  хугацаанд  олон  зуун  хүний  амь үрэгдэж, 322 сая  төгрөгийн  эд  материалын  хохирол  хүлээсэн юм.

==Монголыг нэгтгэх төлөвлөгөө==
Зөвлөлт Монголын талыг дайнд оролцохыг хүссэн нь Японы армид олон тооны өвөр монголчууд байсантай холбоотой бөгөөд Монголын арми орсон тохиолдолд тэд байлдалгүй бууж өгнө гэж үзсэн байна. Сталин Чойбалсан нэгэн удаа та бол Ар Монголын төдийгүй Өвөр Монголын удирдагч гэж хэлж байсан ч Хятадын коммунистуудтай харилцаагаа муутгахгүйн тулд бодлогоо өөрчилжээ. Мао Өвөр Монгол хятадын коммунист хүчний эдийн засгийн ганц бааз тул түр нэгтгэхгүй байхыг Сталинаас хүсчээ. Коммунистууд өвөр монголчуудад илүү их эрх чөлөө өгөхөөр амласан тул Маог дэмжин Япон, гоминдантай тулалдаж байсан юм. Гэвч Хятад улс дайны дараа амлалтаасаа няцаж тэдний эрх чөлөөг 
хаан боомилох бодлого явуулах болжээ. Дайны үеэр Чойбалсан өвөр монголчуудыг Монгол руу нүүхийг уриалсан ч Зөвлөлтийн цэрэг дүрвэгсдийн замыг хаасан байна. 1940-өөд онд цөөн тооны өвөр монголчууд, Шиньжяны ойрадууд нүүн иржээ.

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Хасан нуурын мөргөлдөөн]]
* [[Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа]]
* [[22-р хорооны хэрэг явдал]]
* [[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд]]
* [[Японы эзэн хааны арми]]
* [[Квантуны Арми]]

== Холбоос ==
* [http://mongoliajol.info/index.php/JIS/article/download/394/415 1945 ОНД БНМАУ-ААС ХЯТАД УЛСАД ҮЗҮҮЛСЭН ТУСЛАМЖ]
* [https://web.archive.org/web/20210624123452/https://mongoltoli.mn/history/h/192 Чөлөөлөх дайн]

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{DEFAULTSORT:#1945 оны чөлөөлөх дайн}}
[[Ангилал:20-р зууны дайн]]
[[Ангилал:1945 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:Азийн дайн]]
[[Ангилал:Дэлхийн хоёрдугаар дайны төгсгөл үе]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улс дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Монгол дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]]
[[Ангилал:Манж-го]]
[[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Номхон далайн дайн]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:Японы зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Японы Хаант Улсын гадаад бодлого]]</text>
      <sha1>7nwu7cq677m7xvxhvzwm180hkk9w9oj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Хурал/Гадаад хэл</title>
    <ns>4</ns>
    <id>40836</id>
    <revision>
      <id>777757</id>
      <parentid>775720</parentid>
      <timestamp>2024-05-14T21:22:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>26946</id>
      </contributor>
      <comment>/* Sign up for the language community meeting on May 31st, 16:00 UTC */ шинэ хэсэг</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="94277" />
      <sha1>sq7imm8xvvhk3s8mkror7nqflpnca83</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Финикс (Аризона)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45759</id>
    <revision>
      <id>777755</id>
      <parentid>777555</parentid>
      <timestamp>2024-05-14T19:55:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11208" />
      <sha1>28z2n8hsadrk5z7pcrgdnfn2e20mkql</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Детройт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45764</id>
    <revision>
      <id>777752</id>
      <parentid>742272</parentid>
      <timestamp>2024-05-14T16:48:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15768" />
      <sha1>fo8934muunbazh3xrj33laje9i70tvo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>777753</id>
      <parentid>777752</parentid>
      <timestamp>2024-05-14T16:48:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15744" />
      <sha1>3gfnr9pp9aa2ntc5zwqlnlh6rsy3oqz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Остин (Техас)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45766</id>
    <revision>
      <id>777756</id>
      <parentid>705062</parentid>
      <timestamp>2024-05-14T19:57:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11545" />
      <sha1>5th7d6ddhxl0qv3dhv516lywdgffaa3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>R (программчлалын хэл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66085</id>
    <revision>
      <id>777784</id>
      <parentid>777528</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T11:55:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60478" />
      <sha1>omd5c64qj7yuokcpod34jlwr7yuy4zk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>2017 оны Монголын ерөнхийлөгчийн сонгууль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>71748</id>
    <revision>
      <id>777770</id>
      <parentid>769399</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T03:18:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16041" />
      <sha1>3879lf9oktw1fbf1jlzv05g9f74x97d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Интерпол</title>
    <ns>0</ns>
    <id>99098</id>
    <revision>
      <id>777774</id>
      <parentid>773840</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T03:51:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13086" />
      <sha1>2hks6unkht2h8t1u92bct8yny8zwuag</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>777775</id>
      <parentid>777774</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T04:07:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13204" />
      <sha1>t556nhizxyjtef5ih1eqto3yxn9e9nl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:I Элизабет</title>
    <ns>14</ns>
    <id>105467</id>
    <revision>
      <id>777758</id>
      <parentid>636941</parentid>
      <timestamp>2024-05-14T23:24:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Alexandre056</username>
        <id>64155</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="202" />
      <sha1>ls921m3v8l95cawkgw65lt93kk3d2yv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монгол-Америкийн харилцаа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118638</id>
    <revision>
      <id>777763</id>
      <parentid>773179</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T02:06:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2601:147:4780:4C00:980A:F159:12F3:C063</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дипломат харилцааны түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14727" />
      <sha1>6guqjkkdka17y9m1l0snhxe765440qo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>777767</id>
      <parentid>777763</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T02:54:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17316" />
      <sha1>clxil25fknvesqyv2t27ae0h94c6gh4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бат-Өлзийн Бат-Эрдэнэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>130682</id>
    <revision>
      <id>777780</id>
      <parentid>775372</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T10:11:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Uurtsaikh20</username>
        <id>86219</id>
      </contributor>
      <comment>/* БОЛОВСРОЛ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5973" />
      <sha1>f8ejsbzfrn3xjpbhgolqnuz7dvangak</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>777781</id>
      <parentid>777780</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T10:17:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Uurtsaikh20</username>
        <id>86219</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6047" />
      <sha1>bbeao2y956jxokh659tujiqju4mwd4b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фан Ранг-Тап Чам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>133654</id>
    <revision>
      <id>777782</id>
      <parentid>776614</parentid>
      <timestamp>2024-05-15T10:20:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nguyenthuanduc</username>
        <id>89455</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5096" />
      <sha1>o73lm5jtiazssrv0hn79vf7amxu4snv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Асуудлыг шийдэх</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134615</id>
    <revision>
      <id>777742</id>
      <timestamp>2024-05-14T12:09:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:301:B50C:D5AE:15A6:E1E3:1CC</ip>
      </contributor>
      <comment>new</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2544" />
      <sha1>3v4o60qqk2upeqhrqbao6ysip7jpq3h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Химийн үйлдвэр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134616</id>
    <revision>
      <id>777744</id>
      <timestamp>2024-05-14T14:11:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Suvd Munkhbayar</username>
        <id>91057</id>
      </contributor>
      <comment>Химийн үйлдвэр</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2449" />
      <sha1>co44eozpv78wfkvfurcdx6g7uf578ac</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>777745</id>
      <parentid>777744</parentid>
      <timestamp>2024-05-14T15:22:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.58</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2453" />
      <sha1>bshj0ir9r4inxqtlc9ql6go2aotxmce</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Location map/data/Michigan</title>
    <ns>828</ns>
    <id>134617</id>
    <revision>
      <id>777747</id>
      <timestamp>2024-05-14T16:30:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;return require('Module:Location map/data/Мичиган')&quot;</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="57" />
      <sha1>628lc2gsgppq3m5rsnxy83kxu2ai4x3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Location map/data/Мичиган</title>
    <ns>828</ns>
    <id>134618</id>
    <revision>
      <id>777748</id>
      <timestamp>2024-05-14T16:31:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;return { 	name = 'Мичиган', 	top = 48.5, 	bottom = 41.5, 	left = -90.6, 	right = -81.9, 	image = 'USA Michigan location map.svg', 	image1 = 'Relief map of USA Michigan.png' }&quot;</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="181" />
      <sha1>8dene2vs0n3d92319a7ic3r4gsxigvs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Country data Мичиган</title>
    <ns>10</ns>
    <id>134619</id>
    <revision>
      <id>777749</id>
      <timestamp>2024-05-14T16:33:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{ {{{1&lt;noinclude&gt;|country showdata&lt;/noinclude&gt;}}} | alias = Мичиган | flag alias = Flag of Michigan.svg | flag alias-1836 = Flag of the United States (1836-1837).svg | flag alias-1837 = Flag of the United States (1837-1845).svg | flag alias-1845 = Flag of the United States (1845-1846).svg | flag alias-1846 = Flag of the United States (1846-1847).svg | flag alias-1847 = Flag of the United States (1847-1848).svg | flag alias-1848 = Flag of the United State...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1968" />
      <sha1>dfut932bussnc9ywx8yekfbr8qclbjt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>777750</id>
      <parentid>777749</parentid>
      <timestamp>2024-05-14T16:34:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Enkhsaihan2005 moved page [[Загвар:Country data Michigan]] to [[Загвар:Country data Мичиган]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1968" />
      <sha1>dfut932bussnc9ywx8yekfbr8qclbjt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Country data Michigan</title>
    <ns>10</ns>
    <id>134620</id>
    <redirect title="Загвар:Country data Мичиган" />
    <revision>
      <id>777751</id>
      <timestamp>2024-05-14T16:34:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <comment>Enkhsaihan2005 moved page [[Загвар:Country data Michigan]] to [[Загвар:Country data Мичиган]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64" />
      <sha1>cy52q2gcy6zlk9h8910bi2zxmeib0y9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Экологийн сэтгэл судлал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134621</id>
    <revision>
      <id>777754</id>
      <timestamp>2024-05-14T19:48:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Suwduka</username>
        <id>85406</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Экологийн сэтгэл судлал      Экологийн сэтгэл судлал бол ойлголт-үйлдлийг шууд реалист аргаар шинжлэх ухаанаар судалдаг.  Экологийн сэтгэл судлал нь Рожер Баркер, Жеймс Ж.Гибсон нарын ихэнх бичвэрүүдийг дагадаг сэтгэл судлалын сургууль юм.  Экологийн с...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1713" />
      <sha1>0e4w0zdrgn6mxa5z1q3q0bko25rqhc1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ойлгох</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134623</id>
    <revision>
      <id>777766</id>
      <timestamp>2024-05-15T02:34:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Suwduka</username>
        <id>85406</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Ойлгох  Ойлгох гэдэг нь танилцуулсан мэдээлэл эсвэл орчныг илэрхийлэх, ойлгохын тулд мэдрэхүйн мэдээллийг зохион байгуулах, тодорхойлох, тайлбарлах явдал юм. Бүх ойлголт нь мэдрэлийн системээр дамждаг мэдээллийг агуулдаг бөгөөд энэ нь эргээд мэдрэхүйн...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="813" />
      <sha1>qmc6u6fs3x6trifevwqiwoypyo593xs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өлзийдэлгэрийн Батбаяр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134624</id>
    <revision>
      <id>777768</id>
      <timestamp>2024-05-15T03:11:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Өлзийдэлгэрийн Батбаяр''' ( 1970 нд төрсөн) -Монгол Улсаас [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-д суугаа Элчин сайд.  == Намтар == Сэрүүлэг гадаад хэлний дээд сургууль төгссөн.  Засгийн газрын ХЭГ-ын даргын гадаад бодлогын зөвлөх.   2021 онд Ерөнхий сайдын гадаад бодлогын...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="594" />
      <sha1>fdokd9nlu3zx08v8wfms45uh7zwza4c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уур амьсгалын өөрчлөлтийг бууруулах</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134625</id>
    <revision>
      <id>777776</id>
      <timestamp>2024-05-15T05:52:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gereltod 1070</username>
        <id>91097</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;== Уур амьсгалын өөрчлөлтийг бууруулах == Уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулах (эсвэл нүүрстөрөгчгүйжүүлэх) нь уур амьсгалын өөрчлөлтийг үүсгэдэг агаар мандалд байгаа хүлэмжийн хийг хязгаарлах арга хэмжээ юм. Хүлэмжийн хийн ялгаруулалт нь үндсэндээ нүүр...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2143" />
      <sha1>7drlrznfcoeq8pytg2smy6aw2ymy7t9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нүүрстөрөгчийг барих, хадгалах</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134626</id>
    <revision>
      <id>777777</id>
      <timestamp>2024-05-15T05:57:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gereltod 1070</username>
        <id>91097</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;== Нүүрстөрөгчийг барих, хадгалах == Нүүрстөрөгчийн хуримтлал, хадгалалт (CCS) нь үйлдвэрлэлийн эх үүсвэрээс харьцангуй цэвэр нүүрстөрөгчийн давхар ислийн (CO2) урсгалыг салгаж, боловсруулж, урт хугацааны хадгалах газар руу зөөвөрлөх үйл явц юм.: 2221 Жишээлбэл...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2238" />
      <sha1>2dldsx1abv6omqnb95rvpk7gxfbujso</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байгалийн xий боповсруyлaлт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134627</id>
    <revision>
      <id>777778</id>
      <timestamp>2024-05-15T06:09:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kaida Isuu</username>
        <id>91114</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;== Байгалийн xий боповсруyлaлт == Байгалийн хийн боловсруулалт гэдэг нь хатуу бодис, ус, нүүрстөрөгчийн давхар исэл (CO2), хүхэрт устөрөгч (H2S), мөнгөн ус болон өндөр молекулын нүүрс төрөгч (конденсат) зэрэг бохирдуулагч бодисыг зайлуулж, дамжуулах хоолойн чана...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1953" />
      <sha1>t1vyb7wufpwrf5zsy8bi1ob1vhqs44s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байгалийн хийн конденсаци</title>
    <ns>0</ns>
    <id>134628</id>
    <revision>
      <id>777779</id>
      <timestamp>2024-05-15T06:19:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kaida Isuu</username>
        <id>91114</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;== Байгалийн хийн конденсаци == Байгалийн хийн шингэн гэж нэрлэгддэг байгалийн хийн конденсат нь байгалийн хийн олон талбайгаас гаргаж авсан түүхий байгалийн хийн бүрэлдэхүүн хэсэг болох нүүрс ус төрөгчийн шингэний бага нягттай холимог юм. Температурыг...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1996" />
      <sha1>400bwdl5or0zcubboribuzr933uomcv</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>